الفوائد المجموعة في الأحاديث الموضوعة

الفوائد المجموعة في الأحاديث الموضوعة، تألیف محمد بن علی شوکانی یمنی (متوفی 1250ق)، کتابی است در موضوع احادیث ساختگی از دیدگاه اهل سنت. این کتاب با تحقیق محمد عبدالرحمان عوض منتشر شده است.

الفوائد المجموعة في الأحاديث الموضوعة
پدیدآوران	عوض، محمد عبدالرحمن (محقق) شوکانی، محمد (نویسنده)
ناشر	دارالکتاب العربي
مکان نشر	لبنان - بيروت
سال نشر	1406ق. = 1986م.
چاپ	چاپ اول
موضوع	احاديث مجعول
زبان	عربی
تعداد جلد	1
کد کنگره	‎‏/‎‏ش‎‏9‎‏ف‎‏9 / 144/4 BP ‏
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

ساختار

احادیث این مجموعه در ضمن کتب و ابواب مختلف دسته‌بندی شده است و در خاتمه، احادیث متفرقه که اختصاص به بابی معین ندارد، گرد آمده است.

گزارش محتوا

کتاب با مقدمه‌ای در درجات حدیث و حکم بر آن آغاز شده است. پس از اشاره‌ای کوتاه به توجه صحابه به حدیث، درجات حدیث به صحیح، حسن و ضعیف تقسیم شده است. حدیث ضعیف انواعی دارد که موضوع، مقلوب، شاذ، مضطرب، مرسل و منقطع از آن جمله است‏. از جمله علامت‌های موضوع و ساختگی بودن حدیث به‌لحاظ سند، مخالفت با روایت ثقات و ابا داشتن سیاق آن از گفتار رسول‌الله(ص) و از جمله علامت‌هایش به‌لحاظ متن نیز فساد معنی، مخالفت صریح با قرآن، مخالفت با حقایق تاریخی معروف در عصر نبی(ص) است. نویسنده، موافقت حدیث با مذهب راوی مانند اینکه از روافض (شیعه) یا مرجئه باشد را نیز از جمله علامات وضع در متن دانسته است‏.

در این مقدمه به پنج تألیف در موضوع کتاب اشاره شده است. در ابتدا به کتاب «الأباطيل والمناكير والصحاح والمشاهير» حسین بن ابراهیم همدانی جورقانی اشاره شده که به‌اشتباه «جوزقی» نوشته شده است. «الدر الملتقط في تبيين الغلط» حسن بن محمد صاغانی و «تنزيه الشريعة المرفوعة عن الأخبار الشنيعة الموضوعة» ابوالحسن علی بن محمد، از دیگر آثار در احادیث موضوعه هستند‏.

شوکانی در «الفوائد المجموعة» - آن‌گونه که در فهرست راهنمای انتهای کتاب نیز آمده - ‌بیش از هزاروچهارصد حدیث گرد آورده است. او در این کتاب به تقلید از افراطیون در احادیث موضوعه، احادیث فراوانی ذکر کرده که بسیاری از آنها به درجه موضوع نمی‌رسند، بلکه احادیث صحیح و حسن هستند. چه‌بسا نویسنده به ذکر حدیث و قول کسی که گفته: آن حدیث موضوع است، بسنده کرده است. بسیاری اوقات، صفحه پر از حدیث است و وی تنها می‌گوید: «قال فلان موضوع» و بیشتر از این نمی‌گوید؛ البته بعضی اوقات با نگاهی ناقدانه و تیزبین به حدیث توجه کرده و پس از نقل عبارات دیگران، نظر خود را نیز به دنبال آن می‌آورد‏.

نویسنده در مقدمه‌اش تشخیص حدیث موضوع را از اجل و اعظم علوم دانسته است. او معتقد است این علم فواید فراوانی دارد و اگر تنها مفید آگاهی‌بخشی کم‌اطلاعان نسبت به سنت و احادیث دروغینی که به رسول‌الله(ص) نسبت داده‌‌اند باشد، تا از اعتقاد و عمل به آنها و ارشاد مردم به سوی آنها پرهیز کنند، کافی است‏.

سپس به بررسی پیشینه نگارش در موضوع کتاب پرداخته و آن را به دو بخش تقسیم می‌کند:

1. آثاری که مختص کذابین و ضعفاست. نویسندگان این‌گونه آثار در تراجم خویش به روایات موضوع و ضعیف پرداخته‌اند، مانند: تألیفات ابن حبان، عقیلی و ازدی و...
2. آثاری که مختص احادیث موضوعه است، مانند: آثار ابن جوزی، صغانی، جوزقانی و قزوینی و...

نویسنده مدعی است که در کتابش جمیع احادیث موضوعه‌ای را که در این آثار آمده، گرد آورده است. البته تأکید می‌کند که بر برخی از احادیثی که ذکر کرده نمی‌توان اسم موضوع گذاشت، بلکه حداکثر می‌توان آنها را ضعیف دانست. توجه به این نکته لازم است که برخی از نویسندگان کتب احادیث موضوعه مانند ابن جوزی در ذکر موضوعات تساهل کرده و حتی علاوه بر احادیث ضعیف و حسن، احادیث صحیح را نیز در کتابشان آورده‌اند‏.

احادیث کتاب به ‌ترتیب زیر در ضمن کتب و ابواب ذکر شده است:

1. احادیث فقهی: که با کتاب طهارت و صلات آغاز شده و با ذکر دیگر کتب فقهی به باب حدود و جهاد ختم شده است.
2. کتاب فضائل: مشتمل بر فضائل علم، قرآن و نبی(ص).
3. باب مناقب: حاوی فضائل خلفای اربعه، فاطمه(س)، ابراهیم، عایشه، عمار، عبدالرحمان بن عوف، عباس و معاویه.

در ادامه این باب از کسانی که به دروغ ادعای صحابی بودن را داشته‌اند، سخن رفته است. از آن جمله سرباتک و رتن هندی هستند که ادعا می‌کردند از صحابه رسول خدا(ص) هستند و از آن زمان تا قرن هفتم زنده مانده‌اند‏. همچنین از نسخ و کتب موضوعه بحث شده است؛ به‌عنوان مثال از جمله آن آثار «وصايا علي (رضي‌الله‌عنه)» است. صغانی تمام احادیث آن را موضوع دانسته، جز اولین حدیث آن؛ یعنی «أنت مني بمنزلة هارون من موسی»‏.

1. باب فضائل امکنه و ازمنه: 29 حدیث در فضیلت شهرها و ایام هفته موضوع و ضعیف دانسته شده است. پس از آن 4 حدیث در موضوع ادعیه و عبادات در ماه‌ها ذکر و تضعیف شده است. در حدیث چهارم چنین می‌خوانیم: «ما من عبد يبكي يوم قتل الحسين، يعني: يوم عاشوراء إلا كان يوم القيامة مع أولي العزم من الرسل». نویسنده این‌گونه روایات را برساخته روافض می‌داند‏.
2. کتاب صفات: 26 حدیث.
3. کتاب ایمان: 12 حدیث.

در اولین حدیث از امام علی(ع) چنین نقل شده است: «الإيمان معرفة بالقلب وقول باللسان وعمل بالأركان». این حدیث به دلیل وجود «اباصلت هروی» در طریق آن، موضوع معرفی شده است؛ البته اشاره می‌کند که یحیی بن معین، اباصلت را ثقه دانسته و در «الميزان» درباره او آمده: رجل صالح إلا أنه شيعي‏.

1. خاتمه: احادیثی پراکنده‌ (135 حدیث) که اختصاص به باب معینی ندارد‏.

خواننده در این کتاب، فراوان با عبارات «ضعيف رافضي»‏، «شيعي متروك»،؛ «وهو غال في الرفض»‏؛ «وهو رافضي غال»‏ مواجه می‌شود. اما باید توجه داشت که پاره‌ای از تضعیف‌ها ناشی از تعصب مذهبی است؛ مثلا دیدیم که اباصلت مورد تضعیف واقع شد به جرم شیعه بودن. این در حالی است که: اباصلت عبدالسلام بن صالح هروی (ح 160-236ق) در شمار محدثان مشهوری است که از امام رضا و امام جواد(ع) حدیث نقل کرده‌اند‏. درباره وثاقت وی می‌توان گفت که وثاقت وی مورد پذیرش غالب امامیه است و رجالیان متعددی به وثاقتش تصریح کرده‌اند. درباره وثاقت یا عدم وثاقت اباصلت نزد اهل تسنن نیز به‌طور خلاصه علمای عامه سه نوع مواجهه با اباصلت داشته‌اند: توثیق و مدح، انتقاد از روایاتش در عین قبول وثاقت وی، تضعیف و بالاتر از آن طعن و ذم شدید‏. با بررسی روایات او درباره ائمه(ع) و اقوال علمای اهل سنت درباره او می‌توان منشأ تضعیف اباصلت توسط غالب علمای اهل سنت را اهتمام او به نقل فضایل اهل‌بیت(ع) دانست‏.

وضعیت کتاب

فهارس احادیث، اقوال صحابه و موضوعات کتاب در انتهای آن ذکر شده است. در پاورقی‌های کتاب، مستندات، ارجاعات و توضیحات محقق کتاب ذکر شده است.

منابع مقاله

1. مقدمه و متن کتاب.
2. طاووسی مسرور، سعید؛ دهقانی، علیرضا، «مذهب و وثاقت اباصلت هروی»، پایگاه مجلات تخصصی نور، پژوهشنامه تاریخ تشیع، بهار 1396، شماره 1، ص29 تا 54.