تكملة الإكمال
تكملة الإكمال، عنوان اثر ابوبکر محمد بن عبدالغنی بغدادی حنبلی، معروف به ابن نقطه (579-629ق) در تکمیل کتاب «الإكمال في رفع عارض الارتياب عن المؤتلف و المختلف من الأسماء و الكنی و الأنساب» امیر سعدالملک ابونصر على بن هبةالله بن على بن جعفر بن ماکولا (421-475 یا پس از 470 یا 486 یا 487ق) است. این کتاب، به زبان عربی و در موضوع رجال، نوشته شده است.
| تكملة الإكمال | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | ابن نقطه، محمد بن عبدالغنی (نویسنده)
عبدرب النبی، عبدالقیوم (محقق) مراد، محمد صالح (محقق) |
| ناشر | المملکة العربية السعودية. وزارة التعليم العالي. جامعة أم القري. معهد البحوث العلمية. مرکز إحياء التراث الاسلامي |
| مکان نشر | عربستان - مکه مکرمه |
| سال نشر | 1418-1408ق. = 1991-1987م. |
| چاپ | چاپ يکم |
| شابک | 9960-03-001-6 |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | 6 |
| کد کنگره | /الف2 الف7095 / 114/8 BP |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
با توجه به اینکه این کتاب در تکمیل «الإكمال» ابن ماکولا نوشته شده، اغلب شیوه ابن نقطه در ارائه مطالب، همان شیوه ابن ماکولا در «الإكمال» است.
این اثر به تحقیق دکتر عبدالقیوم عبدرب‌النبی، رسیده که البته در جلد دوم، این امر با همکاری محمد صالح عبدالعزیز مراد، صورت پذیرفته است.
ساختار
کتاب، 6 جلد دارد؛ جلد اول حاوی مقدمه محقق، مقدمه مؤلف و متن اصلی از حرف الف تا ثاء است، جلد دوم حرف‌های جیم تا راء را در خود دارد، جلد سوم زاء تا ضاد، جلد چهارم طاء تا قاف، جلد پنجم از ادامه قاف تا میم و جلد ششم حرف نون تا یاء را در خود دارد.
گزارش محتوا
ابن ماکولا کتابی دارد به نام «الإكمال في رفع عارض الارتياب عن المؤتلف و المختلف من الأسماء و الكنی و الأنساب»؛ ابن نقطه در مقدمه کتاب حاضر، یعنی «تكملة الإكمال» توضیح می‌دهد که: در کتاب امیر ابونصر علی بن هبةالله بن علی بن ماکولا، دقت کرده است... وی در این کتاب حفاظ پیشین را جمع کرده و پیش‌قراول و عَلَم محدثین و عمده حفاظ قرار گرفته است و فصل الخطاب میان موارد اختلافی و زایل‌کننده شک از دل‌های شکاکان است...[۱].
علاوه بر ابن نقطه، علمای زیادی مانند ابن صلاح، نووی، سخاوی، صنعانی، ابن کثیر، ابن خلکان و... در کتاب‌هایشان این اثر ابن ماکولا را ستوده‌اند[۲].
کتاب ابن ماکولا در 28 حرف، به‌ترتیب الفبا مرتب شده و هر حرفی در دو قسمت مورد بررسی قرار گرفته است. اول درباره اسامی و القاب و کنایه‌ها و سپس درباره مشتبه النسب. هرکدام از این اقسام مرتب بر ابوابی است و هر بابی مشتمل بر دو ماده یا بیشتر. تحت هر ماده، یک شخص یا بیشتر ذکر شده... هرگاه تعداد این افراد زیاد شده باشد، با اشخاصی که اشتباه در نام‌ها یا لقب‌ها یا خودشان، واقع شده شروع می‌کند و پس از فراغت از این اشخاص، کنایه‌ها و پدرانشان را ذکر می‌کند؛ سپس کسانی را که اشتباه در کنیه یا اسم یا برخی پدران یا کنیه آنها وجود دارد، ذکر می‌نماید... برای اطلاع مختصر از شیوه ارائه مطالب ابن ماکولا می‌توانید صفحات 23 تا 25 مقدمه کتاب در جلد اول را مشاهده کنید. درهرحال، خود ابن نقطه در مقدمه کتاب، درباره شیوه‌اش توضیح نداده و تنها به بیان سبب تألیف این اثر اکتفا کرده است؛ به عقیده وی:
- ابن ماکولا تراجمی را نوشته، ولی قبل از الحاق آنها، از دنیا رفته است؛
- در پاره‌ای مواضع، گروهی را ذکر کرده و دیگران را که لازم بود ذکر کند، ذکر نفرموده است؛
- ترجمه‌هایی را با اعتماد بر پیشینیان، بدون تحقیق، نقل فرموده، درحالی‌که واقعیت غیر از آن است؛
- در مواردی اشتباه از ناحیه خود ایشان واقع شده است.
امور یادشده باعث گردیده که ابن نقطه دست به تألیف این کتاب بزند.
وی سپس متذکر می‌شود که در ضبط نام‌هایی که ذکر کرده، بر خطوط حفاظی که ذکرشان کرده، اعتماد کرده و سپس مطلب را با ذکر دو حدیث در اخلاص نیت و دو حدیث دیگر در ثواب دلالت بر خیر دنبال کرده، سپس تراجم حفاظ ثلاثه را که امیر ابن ماکولا کتاب‌های آنها را در کتاب خودش، یعنی «الإكمال» جمع کرده، ذکر می‌کند و مقدمه کتابش را به پایان می‌برد[۳].
به نظر می‌رسد شیوه ابن نقطه در ارائه مطالب این کتاب، همان شیوه ابن ماکولا در «الإكمال» باشد. البته این امری است منطقی؛ چراکه ابن نقطه کتاب خود را در تکمیل و استدارک کتاب ابن ماکولا نوشته است.
در کل، ابن نقطه خواسته کتابی در تراجم بنگارد که جامع کتاب‌های پیشین باشد و چیزهایی که از آنها جا مانده یا ساقط شده را استدراک کند و اگر در جایی کسی از حفاظ ثلاثه توهم صحت درباره کسی داشته، آن را ذکر کند. همچنین به موارد اختلافی در این ارتباط اشاره داشته باشد و وجه هر قولی را در سخنان آنان، مشخص نماید. این به‌لحاظ محتوای مطالب است و به‌لحاظ صورت ارائه مطالب، کتابش را بر اساس حروف الفبا ارائه کرده؛ او در هر بابی با ذکر کسی که نامش موافق با ترجمه‌اش بوده و سپس با کسی که کنیه‌اش چنین بوده آغاز کرده و سپس با ذکر آباء و اجداد ادامه داده و در هر صنفی صحابه را مقدم داشته و پس از آنان، تابعین و تابعین تابعین را - اگر در آن باب موجود باشند - ذکر کرده است و اگر در آن باب کسی از این افراد وجود نداشته باشد، به ترتیب الاقدم فالاقدم راویان را ذکر کرده و سپس پس از ذکر کسی که روایتی دارد، شاعران و امیران و اشراف در اسلام و جاهلیت و هر کسی از زنان یا مردان که خبری داده است را ذکر کرده و در پایان هر حرف، مشتبه النسبه از آن افراد را ذکر کرده تا درکش را برای خواننده تسهیل بخشد[۴].
البته ابن نقطه در برخی موارد از شیوه یادشده تخلف کرده است؛ برای مثال او باب «الأثير و الأبتر» را پس از باب «الأجب و الأخت و الأخن» و باب «أحمد و أحمر» ذکر کرده است، درحالی‌که مقتضای ترتیب، تقدیم این مورد بر آن دو مورد است و...[۵].
در کل، شیوه ابن نقطه در ارائه تراجم در این کتاب، شیوه‌ای مناسب و خالی از اطناب ممل و اختصار مخل است؛ وی ترجمه هر شخصی را به اندازه لازم آورده است؛ او یک، دو یا سه استاد از اساتید شخص مورد ترجمه را ذکر کرده و به ذکر یک یا دو نفر از راویان از او بسنده نموده است. گاه نیز توثیق یا تجریحی درباره شخص ترجمه‌شده از زبان پیشوایان فن ارائه می‌دهد و این در صورتی است که شخص از متقدمین باشد و اگر از هم‌دوره‌ای‌های خود ابن نقطه یا از اساتید او یا در درجه اساتیدش باشد، خودش دست به توثیق یا تجریح درباره شخص مورد ترجمه، می‌زند. پس از ذکر این موارد، ابن نقطه تاریخ وفات شخص را در نظر غالب، ارائه می‌دهد. به نظر محقق کتاب، یعنی دکتر عبدالقیوم عبدرب‌النبی، شیوه ابن نقطه در این کتاب، بسیار نزدیک به شیوه دارقطنی در کتاب «المؤتلف و المختلف» و شیوه ابن ماکولا در «الإكمال» است، با این تفاوت که دارقطنی احادیث زیادی را در اثنای تراجمش نقل می‌کند[۶].
نکته قابل ذکر دیگر در روش ابن نقطه در این کتاب این است که وی زیاد به توهیم ابن ماکولا و سایر پیشینیان نپرداخته است؛ چراکه کتابی مختص به این امر به نام «الملتقط مما في كتب الخطيب و غيره من الوهم و الغلط» دارد. البته در برخی موارد وی فقط متعرض توهیم امیر ابن ماکولا، می‌شود و خود را نسبت به آن سخت شگفت‌زده می‌نماید[۷].
وضعیت کتاب
تراجم‌نویسان در ذکر نام این کتاب، اختلاف دارند و نام‌های مختلفی را برایش ذکر کرده‌اند که عبارت است از:
- المستدرك علی الإكمال یا المستدرك علی إكمال ابن ماکولا؛
- إكمال الإكمال؛
- مشتبه الأسماء و النسب المذیّل علی كتاب الأمير؛
- الذيل علی الإكمال؛
- تكملة الإكمال[۸].
در برخی موارد، یک مطلب را فقط ابن نقطه ذکر کرده و دیگران با وی مخالفت کرده‌اند. محقق در این موارد، هنگامی که به مرجحی برای سخن هیچ‌کدام برنخورده است، اختلاف میان آنان را در حاشیه کتاب آورده است[۹].
پانویس
منابع مقاله
مقدمه محقق بر جلد اول کتاب.