نیشابوری، محمد بن محمود
محمد بن محمود نیشابوری (حدود 480-599ق)، مفسّر و ادیب قرن ششم هجری، از آثار ایشان کتاب تفسیر بصائر یمینی در ترجمه و تفسیر قرآن
| نام | محمد |
|---|---|
| نام‌های دیگر | |
| نام پدر | محمود نیشابوری |
| متولد | حدود 480ق |
| محل تولد | نیشابور |
| رحلت | 599ق |
| اساتید | |
| برخی آثار | تفسیر بصائر یمینی |
| کد مؤلف | AUTHORCODE33911AUTHORCODE |
نام و نسب
معین‌الدین حجة‌الحق بوجعفر محمد بن محمود بن محمد نیشابوری مرورودی در قرن ششم هجری می‌زیسته، از جزئیات زندگی وی، آگاهی کاملی در دست نیست. در منابع، با تعبیرهایی همچون «خواجه»، «حجة‌الحق» و «مفتی‌الدوله» از وی تجلیل کرده‌اند[۱].
از نگاه دیگران
محمد عوفی در «لباب الالباب درباره وی چنین نگاشته است: ‹‹الامام العالم فخرالدین محمد بن محمود بن احمد النیسابوری، امام یگانه و صاحب فضل بیکرانه... پدر او امام بیانالحق محمود نیشابوری از افراد عالم بوده است و لطائف و غرائب و تصانیف او در انواع علوم در اطراف جهان مشهور است...»[۲].
ولادت
ولادت او بین سال‌های ۴۸۰ تا ۴۹۰ق. در نیشابور تخمین زده می‌شود[۳].
تحصیلات
از کتاب «بصائر یمینی» معین‌الدین محمد بن محمود نیشابوری چنین برمی‌آید که وی در خاندان علم و دین زندگی می‌کرده و از پیروان مذهب شافعی است. جدّش، از دانشمندان مشهور و صاحب تفسیر بوده و بارها در تفسیر خود از وی نقل قول می‌کند[۴]. عوفی، از پدر او – بیانالحق محمود نیشابوری - تجلیل کرده و چنین نوشته است: «لطایف و غرایب و تصانیف او در انواع علوم در اطراف جهان، مشهور است و جمله مقبول» پس آن‌گاه می‌گوید: تفسیر «بصائر یمینی» را نیشابوری در زمان بهرام‌شاه تألیف کرده و در آن زمان، از فحول ائمه‌ی غزنین بوده است[۵].
محمد بن محمود نیشابوری از چهار سالگی به تعلیم علم رو آورد. ایشان در کتاب تفسیر بصائر یمینی می‌نویسد: این بنده‌ی درویش از خود و توانگر به خدای خود از چهار سالگی باز قدم در بادیه‌ی تعلم نهاده است و تا چهل سالگی در طواف کعبه علم بوده و حمدالله تعالی که به هر وقت بر مایه‌ی عمر سودی یافته است و در روزنامه‌ی روزگار یادگاری نبشته... و اکنون که نامه‌ی عمر پیوندی به آخر می‌رسد و دریای زندگانی کم‌حاصل به ساحل می‌انجامد و عمر از چهل سال درگذشت و بنای زندگانی واهی شد و گل امید پژمرده، روی به خدمت قرآن آوردم تا تقصیر گذشته را قضا کنم و عمر پریشان‌شده را دریابم[۶].
نیشابوری در دستگاه بهرام‌شاه
معین‌الدین محمد نیشابوری، در دستگاه بهرام‌شاه غزنوی، جایگاهی داشته است. چنین نگاشته‌اند که چون سلطان سنجر سلجوقی به قصد مالش بهرام‌شاه روی به غزنین کرد، بهرام‌شاه را که با سنجر توان مقاومت نبود، نیشابوری را به وساطت فرستاد. ابوجعفر در تکین‌آباد (تگین‌آباد) به لشکرگاه سنجر رفت و به قول محمد عوفی، «حرمت پیری» او سبب شد که بار یافته و به رباعی، زبان برگشاید که:[۷]
| ور پست کنی بنا خود افراشته‌ای | از دست میفکنم چو برداشته‌ای | |
| گر آب دهی نهال خود کاشته‌ای | من بنده همانم که تو پنداشته‌ای[۸] |
ازآنجاکه این واقعه در 529ق اتفاق افتاده، بعید است که کتاب بصائر در 48 سال بعد، یعنی به گفته‌ی حاجی خلیفه در سال 577ق نوشته شده باشد. از طرف دیگر این کتاب چنان‌که از نامش هم پیداست برای یمین‌الدوله بهرام‌شاه (ممدوح سنایی و کسی که کلیله و دمنه برای او ترجمه شده است) نوشته شده و چون پایان سلطنت بهرام‌شاه 547ق بوده، پس باید این کتاب هم قبل از این تاریخ نوشته شده باشد.
وفات
وفات وی در سنهٌ 599 بوده است[۹].
آثار
محمد عوفی از آثار او تفسیر بصائر یمینی و رای آرای در ترجمه غرر و سیر و نیز صحیفة الاقبال و نیز اشعاری را نقل می‌کند[۱۰].
در کتاب تفسیر بصائر یمینی مؤلف از کتابی به نام «امهات امهات» نام می‌برد که آن را به نام بهرام‌شاه غزنوی فراهم آورده است و در جای دیگر از کتاب غریب القرآن نام می‌برد[۱۱].
پانويس
- ↑ ر.ک: ایازی، سید محمد علی، ص188
- ↑ ر.ک: بی‌نام، ص27
- ↑ ر.ک: پور جوادی، امیر حسین، ص40
- ↑ ر.ک: ایازی، سید محمد علی، ص188
- ↑ ر.ک: بینش، تقی، ص30
- ↑ ر.ک: رواقی، علی، ص5
- ↑ ر.ک: بینش، تقی، ص 30
- ↑ ر.ک: بی‌نام، ص27
- ↑ ر.ک: ایازی، سید محمدعلی، ص188
- ↑ ر.ک: پور جوادی، امیر حسین، ص37
- ↑ ر.ک: رواقی، علی، تفسیر بصائر (چاپ جدید)، صفحه دوازده
منابع مقاله
- رواقی، علی، تفسیر بصائر یمینی، نیشابوری، محمد بن محمود، تهران، انتشارات بنیاد فرهنگ ایران، 1359ش
- رواقی، علی، تفسیر بصائر یمینی (چاپ جدید)، نیشابوری، محمد بن محمود، تهران، انتشارات میراث مکتوب، 1398
- ایازی، سید محمد علی، تفسیر بصائر یمینی، پایگاه مجلات تخصصی نور، مجله بینات (موسسه معارف اسلامی امام رضا علیه السلام) تابستان 1374 - شماره 6 (4 صفحه - از 188 تا 191).
- بی‌نام، تفسیر بصائر یمینی، پایگاه مجلات تخصصی نور، مجله گلستان قرآن آذر 1380 - شماره 92 (2 صفحه - از 27 تا 28).
- بینش، تقی، بصائر یمینی، پایگاه مجلات تخصصی نور، نامه آستان قدس اردیبهشت و خرداد 1346 - شماره 26 و 27 (17 صفحه - از 28 تا 44).
- پور جوادی، امیر حسین ، رساله موسیقی محمد بن محمود بن محمد نیشابوری، پایگاه مجلات تخصصی نور، مجله معارف، فروردين - آبان 1374 - شماره 34 و 35 (39 صفحه - از 32 تا 70 ).