نیشابوری، محمد بن محمود
محمد بن محمود نیشابوری (حدود 480- 599ق)، مفسّر و ادیب قرن ششم هجری از آثار ایشان کتاب تفسیر بصائر یمینی در ترجمه و تفسیر قرآن
ولادت
معین‌الدین حجة‌الحق بوجعفر محمد بن محمود بن محمد نیشابوری مرو رودی در قرن ششم هجری می‌زیسته، از جزئیات زندگی وی، آگاهی کاملی در دست نیست. در منابع، با تعبیرهایی همچون «خواجه»، «حجة الحق» و «مفتی الدوله» از وی تجلیل کرده‌اند.[۱]
محمد عوفی در «لباب الالباب» درباره وی چنین نگاشته است: ‹‹الامام العالم فخرالدین محمد بن محمود بن احمد النیسابوری، امام یگانه و صاحب فضل بیکرانه ... پدر او امام بیان الحق محمود نیشابوری از افراد عالم بوده است و لطائف و غرائب و تصانیف او در انواع علوم در اطراف جهان مشهور است ...»[۲]
ولادت او بین سال‌های۴۸۰ تا ۴۹۰ق. در نیشابور تخمین زده می‌شود.
تحصیلات
از کتاب «بصائر یمینی» معین‌الدین محمد بن محمود نیشابوری چنین برمی‌آید که وی در خاندان علم و دین زندگی می‌کرده و از پیروان مذهب شافعی است. جدّش، از دانشمندان مشهور و صاحب تفسیر بوده و بارها در تفسیر خود از وی نقل قول می‌کند.[۳] عوفی، از پدر او – بیان‌الحق محمود نیشابوری- تجلیل کرده و چنین نوشته است: «لطایف و غرایب و تصانیف او در انواع علوم در اطراف جهان، مشهور است و جمله مقبول» پس آن‌گاه می‌گوید تفسیر «بصائر یمینی» را نیشابوری در زمان بهرامشاه تالیف کرده و در آن زمان، از فحول ائمه‌ی غزنین بوده است.[۴]
محمد بن محمود نیشابوری از چهار سالگی به تعلیم علم رو آورد، ایشان در کتاب تفسیر بصائر یمینی می‌نویسد: این بنده‌ی درویش از خود و توانگر به خدای خود از چهار سالگی باز قدم در بادیه‌ی تعلم نهاده است و تا چهل سالگی در طواف کعبه علم بوده و حمدالله تعالی که به هر وقت بر مایه‌ی عمر سودی یافته است و در روزنامه‌ی روزگار یادگاری نبشته ....و اکنون که نامه‌ی عمر پیوندی به آخر می‌رسد و دریای زندگانی کم‌حاصل به ساحل می‌انجامد و عمر از چهل سال درگذشت و بنای زندگانی واهی شد و گل امید پژمرده، روی به خدمت قرآن آوردم تا تقصیر گذشته را قضا کنم و عمر پریشان شده را دریابم.[۵]
نیشابوری در دستگاه بهرامشاه
معین‌الدین محمد نیشابوری، در دستگاه بهرامشاه غزنوی، جایگاهی داشته است. چنین نگاشته‌اند که چون سلطان سنجر سلجوقی به قصد مالش بهرامشاه روی به غزنین کرد. بهرامشاه را که با سنجر توان مقاومت نبود، نیشابوری را به وساطت فرستاد. ابوجعفر در تکین‌آباد (تگین آباد) به لشکرگاه سنجر رفت و به قول محمد عوفی، «حرمت پیری» او سبب شد که بار یافته و به رباعی، زبان برگشاید که: [۶]
ور پست کنی بنا خود افراشته‌ای
از دست میفکنم چو برداشته‌ای
گر آب دهی نهال خود کاشته‌ای
من بنده همانم که تو پنداشته‌ای[۷]
از آنجا که این واقعه در 529ق اتفاق افتاده، بعید است که کتاب بصائر در 48 سال بعد، یعنی به گفته‌ی حاجی خلیفه در سال 577ق نوشته شده باشد. از طرف دیگر این کتاب چنانکه از نامش هم پیداست برای یمین‌الدوله بهرام شاه (ممدوح سنایی و کسی که کلیله و دمنه برای او ترجمه شده است) نوشته شده و چون پایان سلطنت بهرام شاه 547ق بوده پس باید این کتاب هم قبل از این تاریخ نوشته شده باشد.
وفات
وفات وی در سنهٌ 599 بوده است.[۸]
آثار
محمد عوفی از آثار او تفسیر بصائر یمینی و رای آرای در ترجمه غرر و سیر و نیز صحیفة الاقبال و نیز اشعاری را نقل می‌کند.[۹]
پانويس
منابع مقاله
- ایازی، سید محمد علی، تفسیر بصائر یمینی، پایگاه مجلات تخصصی نور، مجله بینات (موسسه معارف اسلامی امام رضا علیه السلام) تابستان 1374 - شماره 6 (4 صفحه - از 188 تا 191).
- بی‌نام، تفسیر بصائر یمینی، پایگاه مجلات تخصصی نور، مجله گلستان قرآن آذر 1380 - شماره 92 (2 صفحه - از 27 تا 28).
- بینش، تقی، بصائر یمینی، پایگاه مجلات تخصصی نور، نامه آستان قدس اردیبهشت و خرداد 1346 - شماره 26 و 27 (17 صفحه - از 28 تا 44).
- نیشابوری، محمد بن محمود، تفسیر بصائر یمینی، با تصحیح علی رواقی، تهران، انتشارات بنیاد فرهنگ ایران، 1359ش