الشجرة النعمانية

کتابی که در پیش رو دارید مجموعه‌ای شامل شش رساله از شیخ اکبر محی‌الدین عربی می‌باشد که با محوریت رساله الشجرة النعمانیة با شرح شیخ کبیر صدرالدین قونوی به نام اللمعة النورانیة (يحيي، عثمان.1413. ص335) به زینت طبع آراسته شده است. نام کامل این کتاب عبارت از «الشجرة النعمانیة فی الدولة العثمانیة» می‌باشد.

الشجرة النعمانية
پدیدآوران	ابن عربی، محمد بن علی (نویسنده) صدرالدین قونوی، محمد بن اسحاق (شارح) کیالی، عاصم بن ابراهیم (مصحح)
عنوان‌های دیگر	شق الجيب بعلم الغيب، منزل المنازل الفهوانية، المدخل إلي المقصد الأسمي في الإشارات، کتاب العظمة، تاج الرسائل و منهاج الوسائل
ناشر	دارالکتب العلمية
مکان نشر	لبنان - بیروت
سال نشر	1425ق. = 2004م.
چاپ	یکم
شابک	‎2-7451-3468-X
موضوع	علوم غريبه اسلامي - متون قديمي تا قرن 14، جفر، اعداد (علوم غريبه)
زبان	عربی
تعداد جلد	1
کد کنگره	‏ /الف2 ش3026 / 283 BP

در موضوع این کتاب گفته شده: رسالة فی فن العرافة تتعلق بتکهن مستقبل الأمبراطوریة العثمانیة و مستقبل مصر.(همان ص334) (رساله‌ای است در فن پیشگویی حوادث آینده، درباره امپراطوری عثمانی و کشور مصر)

ابن عربی با آگاهی بر علم حروف و استفاده از آن، خزائن مستوره در آن‌ها را آشکار کرده و حقایق و مقدرات مربوط را بیان می‌کند.

پنج رساله دیگر به ترتیب عبارتند از:

1. «شق الجیب بعلم الغیب» و نام کامل آن «شق الجیب بعلم الغیب بکن و یکون و درّ الدرر» می‌باشد، شیخ در سبب تدوین این رساله چنین می‌گوید: فلما فرغت من کتاب الیقین ...خطر ببالی فی أثناء إشتغالی بالصلاة بین العشائین أن ألتقط منه ما یحتاج إلیه طالب معرفة العالم الکبیر (ابن عربی، محی‌الدین،1425ه‍. ص22) (هنگامی‌که از نوشتن کتاب «الیقین» فراغت یافتم در حین نماز بین مغرب و عشاء به ذهنم خطور کرد که بخشی از آن را که مورد احتیاج افراد خواهان معرفت عالم کبیر(انسان) هستند، برگزینم)
2. «منزل المنازل الفهوانیّة»، این کتاب در سنه 603ه‍ نوشته شده است.
3. «المدخل إلی المقصد الأسمی فی الإشارات»، این کتاب در سنه 621ه‍ نوشته شده است. نام کامل آن «المدخل إلی المقصد الأسمی فی الإشارات فیما وقع فی القرآن بلسان الشریعة و الحقیقة من الأسماء و الکنایات».(يحيي، عثمان.1413. ص580) شیخ انگیزه خود را در آخر کتاب چنین بیان می‌کند: قد بیّنا فی هذا المدخل کیف ینبغی للعارف أن یأخذ الأسماء و الکنایات، و کیف ینزلها(ابن عربی، محی‌الدین،1425ه‍. ص142).(در این مدخل توضیح دادیم که عارف چگونه اسماء و کنایات را اخذ کند و با آن‌ها ارتباط برقرار کرده از آن‌ها استفاده نماید.)
4. کتاب «العظمة»
5. «تاج الرسائل و منهاج الوسائل» و نام کامل آن «تاج الرسائل و منهاج الوسائل فی إیضاح المعانی الإلهیة المودعة فی المعانی الروحانیة» می‌باشد.

ساختار

«الشجرة النعمانیة» بر یک مقدمه و سه فصل باب بندی شده است.

مقدمه در شرف علم جفر است.

فصل اول در شناخت مراد از مفاتیح الغیب در آیه 59 سورة الأنعام است.

فصل دوم در اقسام پنج‌گانه مفاتیح است.

فصل سوم در بیان رموز دایره جفریه و تنبیه بر حوادث کونیه است. این فصل عمده کتاب است که با یک تنبیه و مطالبی پیرامون قیام حضرت مهدی(عج) کتاب به پایان می‌رسد.

«شق الجیب» از تبویب معمول برخوردار نیست و عبارات در قسمت‌های اول در ذیل عنوان «إعلم» در ضمن 9 إعلم آمده است و در ادامه تا آخر کتاب تحت عنوان «فصل» در ضمن 12 فصل گردآوری کرده است و سر آخر کتاب را با یک وصیت جاودان و یک تنبیه به پایان می‌برد.

«منزل المنازل الفهوانیة» هر چند از ساختار روشنی برخوردار نیست اما با توجه به محتوای آن؛ می‌توان ساختار آن را چنین بیان نمود.

1. مقدمه‌ای در بیان نام منازل و نام متحققین بدان‌ها.
2. بیان منازل و زیرمجموعه‌های آن و...
3. تنبیهات سه گانه بیان اخص اوصاف منازل و وجه حصر منازل در عدد19
4. خاتمه در عروج بدان منازل

«المدخل إلی المقصد الأسمی فی الإشارات»، این رساله کوچک به منزله تفسیری برای سوره حمد است و ساختار آن بیان فقرات سوره حمد در غالب اخذ اسماء و کنایات است بعلاوه اضافاتی.

کتاب «العظمة» بر هفت باب، باب‌بندی شده است این هفت باب در ضمن سه عنوان مطرح شده و آن سه عبارتند از:

1. حضرة تمیّز اوّل(شامل باب یکم تا چهارم)
2. حضرة الإشتراک(شامل باب پنجم و ششم)
3. حضرة تمیّز ثانی(شامل باب هفتم و یک فصل)

این کتاب با دو ملحق به پایان می‌رسد.

«تاج الرسائل و منهاج الوسائل» گفتگوهای شیخ و کعبه معظمه را در غالب هشت رساله در خود جای داده است. هر رساله به نامی معنون و در آن إبن عربی در هریک مؤلف در شأنی از شئون عبودیت قرار دارد که به ترتیب عبارتند از عبدالله، عبد الحی، عبدالعلیم، عبدالشکور، عبدالبصیر، عبدالسمیع، عبدالودود، عبدالقادر

و این رساله با بیان دو سماع از این کتاب به پایان می‌رسد.

گزارش محتوا

«الشجرة النعمانیة» کتابی است که شیخ آن را در دولت عثمانی تألیف کرده و در آن از اخبار آینده آن دولت و وقایع طبیعی و سیاسی بر اساس علم جفر سخن به میان آورده و پایان کتاب را به ساغر ختم کرده و از ظهور امام مهدی عج در آخرالزمان سخن گفته است و به تعبیر شیوای شارح (قونوی): تکلم فیها برموز جلیة و أسرار خفیة علیّة، خصص بها مصراً دون غیرها من الأمصار و نبّه علی ما یتصل بها و ما ینفصل عنها من اخبار الدیار و ما یرد علیها من المسرات و المضار(ابن عربی،1425ه‍. ص22).(ابن عربی در این کتاب از رمز و رازهای آشکار و پنهان درباره سرزمین مصر سخن گفته و بر حوادث و اخباری خوش و ناخوشی که در آن رخ خواهد داد آگاهی داده است.)

در کتاب «شق الجیب» از راز نهانی خلقت سخن می‌گوید و پرده غیب و کمون را کنار می‌نهد و در فضای لایتناهی و اسرار جهان آفرینش در لباس اشاره، و کنایت رقم می‌زند گاهی از زبان کلاغ سخن می‌‌گوید، و زمانی از لسان پرنغز حکیم و گاهی در قالب شعر، و زمانی با عبارت تمثیلی و کنایی، به معنای خفیه و اسرار عالم هستی، اشاره می‌کند و حقایقی را بیان می‌کند.(سعیدی، گل بابا،1381، ص18)

«منزل المنازل الفهوانیة» الفهوانیة اصطلاح خاص ابن عربی است و مراد وی از آن خطاب حق از راه مشافهه در عالم مثال است.(قاسانی،1381، ص109) شیخ در این کتاب از منازل السائرین سخن گفته است و ازآنجاکه هر منزلی زیرمجموعه‌هایی دارد از آن تعبیر به منازل شده است و این مجموعه منزل المنازل نام گرفته است.

محتوای این کتاب را در6شماره می‌توان بیان کرد و آن اینکه:

1. بیان نام منازل 19گانه سائرین.
2. بیان نام متحققین بدان منازل.
3. شروع در بیان منازل، زیرمجموعه منازل و فاصله بین زیرمجموعه‌ها با عدد ابجد. شیخ برای هر بخش شعری را انشاء کرده است، این بخش از کتاب عمده این تحقیق را سامان داده است.
4. بیان أخص أوصاف و اسرار هر منزل.
5. بیان وجه حصر منازل در عدد19و ذکر 11مؤید بر عدد19.
6. این کتاب شریف با سخن از عروج در این منازل به پایان می‌رسد.

«المدخل إلی المقصد الأسمی فی الإشارات» این رساله، مدخلی است در بیان کیفیت أخذ أسماء و کنایات قرآنی و رموزی که این کنایات مشتمل بر آن است. شیخ این مدخل را در سوره حمد پیاده کرده و راه را برای پیمودن ادامه مسیر هموار کرده است.

کتاب «العظمة» شیخ در این رساله از أسرار حضرات روحانی که سالک بدان متحقق می‌شوند سخن گفته و همه حضرات را به محوریت انوار عظمت الهی مطرح کرده است.(ابن عربی،1425ه‍. ص4)

«تاج الرسائل و منهاج الوسائل» در بیان مخاطباتی است که در سنه600ه‍ بین شیخ و کعبه مکرمه واقع شده است. مؤلف گفتگوهایش با کعبه معظمه را در غالب مراسله و نامه‌نگاری به کتابت در آورده و در سرتاسر رساله، بیت عتیق را با عنوان یا کعبة الحسن مورد خطاب قرار داده است.

وضعیت کتاب

محقق کتاب دکتر عاصم إبراهیم الکیّالی مقدمه‌ای مختصر در بیان رسائلی که در این مجموعه گردآوری کرده است نوشته است و سپس ترجمه‌ای از شیخ کبیر قونوی و بعدازآن تذکره محی‌الدین و سپس به بیان مؤلفات و شیوخ وی پرداخته است.

وی آدرس آیات را در متن در کنار خود آیات ذکر کرده است و پاورقی‌ها را به امور زیر إختصاص داده است:

1. بیان آیات و روایاتی که در متن بدان اشاره رفته است به همراه سند احادیث.
2. بیان تذکره مختصری از اعلام
3. بیان مختصری از جغرافیای اماکن
4. حواشی توضیحی بر متن
5. بیان شاعر اشعار و وزن عروضی آن‌ها به همراه مختصری از تذکره شاعر
6. این تحقیق غیر از فهرست محتویات شامل فهرست دیگری نمی‌باشد.

منابع مقاله

1. ابن عربی، محی‌الدین (1425ه‍)، الشجرة النعمانیة، چاپ اول، لبنان، بیروت: دارالکتب العلمیة
2. سعیدی، گل باب، 1381، حجاب هستی درخت هستی، چاپ دوم، تهران: انتشارات شفیعی
3. کاشانی، عبدالرزاق،1381، اصطلاحات الصوفیة، چاپ اول، تهران: انتشارات حکمت
4. يحيي، عثمان (1413)، مؤلفات ابن عربی: تاریخها و تصنیفها، مصر، قاهره: دارالصابوني و دار الهدايه