دیوان اشعار ناصرخسرو قبادیانی

دیوان اشعار ناصرخسرو قبادیانی، کلیات اشعار ابومعین ناصر بن خسرو بن حارث قبادیانی (متوفی 481ق)، مشهور به ناصرخسرو، شاعر فارسی‌زبان و حکیم و جهانگرد معروف است.

‏دیوان اشعار ناصرخسرو قبادیانی
پدیدآوران	ناصر خسرو (نویسنده)
عنوان‌های دیگر	مشتمل بر قصايد و قطعات و رباعيات و اشعار پراکنده و رشنايي نامه و سعادت نامه ديوان
ناشر	نشر علم
مکان نشر	ايران - تهران
سال نشر	مجلد1: 1385ش ,
شابک	‎964-405-553-5
موضوع	شعر فارسی - قرن 5ق.
زبان	فارسی
تعداد جلد	1
کد کنگره	‏‏PIR‎‏ ‎‏4764‎‏ ‎‏1385

برای دیگر کاربردها، دیوان اشعار (ابهام‌ زدایی) را ببینید.

ساختار

کتاب، مشتمل بر مقدمه‌ای کوتاه در شرح حال ناصرخسرو و سپس قصاید، قطعات، رباعیات و اشعار پراکنده و نیز روشنایی‌نامه و سعادت‌نامه است.

گزارش محتوا

ناصرخسرو یکی از چند قصیده‌سرای درجه اول زبان فارسی در طول تاریخ ادب ایران بشمار می‌رود و در شیوه خاص خود چهره‌ای است یگانه. زبان شعر او زبان شاعران دوره سامانی است و از نظر انتخاب اوزان، تشخص و امتیازی دارد. قصاید ناصرخسرو از نظر لفظی در حد اعلای استواری و انسجام و پختگی است و ابیات ضعیف در دیوان او به‌دشواری می‌توان یافت. خصوصیت برجسته شعر ناصرخسرو این است که وی هرگز دیوان خویش را به مدح شاهان و امیران معاصر خویش نیالوده است و آنچه را ستوده و در شعر خویش آورده، همه چیزهایی است که وی از نظر اجتماعی و مذهبی بدانها ایمان داشته است. قصیده‌های او اغلب به خطبه‌های بلیغ و سرشاری شباهت دارد که تمام اجزای آن با تسلسل منطقی و طبیعی همراه است و در این قصاید، وی از خویش با عنوان «ناصرخسرو»، «ناصر»، «حجت»، «حجت خراسان»، «حجت زمین خراسان» یاد کرده است..

اعضای بدن انسان، طبقه‌های مختلف مردم، طبیعت، دنیا و آسمان مهم‎ترین‎ عناصری هستند که ناصرخسرو‎ به‌عنوان مواد استعاره در دیوان خود از آنها بهره برده است. ناصرخسرو بیشتر برای توضیح و تبیین اندیشه‌های مختلف خود به عناصر خیال از جمله استعاره توجه داشته و برای این منظور نیز‎ از استعاره مصرحه مطلقه که فهم آن آسان‎تر است، بیش از دیگر انواع استعاره استفاده کرده است. ناصرخسرو برای استعاره‌سازی معمولاً نخست تشبیهی می‌آورد و در بیت‎های بعد با حذف‎ مشبه‎ یا مشبه‌به آن تشبیه را به استعاره تبدیل می‌کند. شیوه دیگر، این است که ابتدا در بیتی درباره موضوعی، شخصی، شیء یا گروهی مطلبی می‌گوید و سپس‎ در‎ بیت بعد، استعاره‌ای در رابطه با آن موضوع می‌آورد؛ از استعاره‌هایی که در دیوان ناصرخسرو آمده است، استعاره‌هایی است که در چیستان به‌کار رفته‌اند و با‎ توصیفاتی‎ که ناصرخسرو در مورد آن چیستان می‌دهد، یافتن مستعارله آسان است.‏؛ برای‎ نمونه:

آن جنگی‌مرد شایگانی		معروف‎ شده‎ به‎ پاسبانی‎
در‎ گردنش از عقیق‎ تعویذ‎		بر سرش کلاه ارغوانی
بر روی نکوش چشم رنگین		چون بر گل زرد خون چکانی

در‎ این بیت مرد جنگی استعاره‌ای برای خروس‎ است‎. نمونه‌های‎ دیگر‎ این‎ نوع استعاره‌ها در قصاید ٧٦، 119 و 155 تکرار شده است..

رنگ مذهبی داشتن از ویژگی‌های استعاره در دیوان ناصرخسرو است. وی مبلغ دین و حجت اسماعیلیان در خراسان بود؛ بنابراین اندیشه‌های دینی و اسماعیلی در استعاره‌هایش تأثیر گذاشته است..

گرایش به خرد و توصیف آن از برجسته‌ترین و مهم‎ترین خصوصیات اشعار ناصرخسرو است. البته ستایش خرد از‎ خصوصیات‎ برجسته شاعران قرون چهارم و پنجم است. شاعران دیگر دوران نیز به این مقوله پرداخته‌اند، ولی آنچه مهم است تفاوت ناصرخسرو با دیگران در نوع نگرش به عقل می‌باشد. خردستایی‎ او‎ با‎ مبانی فلسفه اعتقادی‌اش ارتباطی انفکاک‎ناپذیر‎ دارد‎. او‎ هرجا که مقتضای کلام بوده از عقل سخن رانده است. نگاهی آماری به دیوان او و دیگر آثار وی نشان می‌دهد که مقوله عقل‎ و خردگرایی‎ از‎ مهم‎ترین مضامین فکری او بوده است. خردگرایی ناصرخسرو نوعی مقابله و مجادله با مذاهب رایج عصر خویش است‎. جایی‎ که‎ او چون و چرا را نتیجه عقل دانسته و خردمند را موظف به‎ ره جستن‎ از عقل در جهت برطرف کردن نیازهای روحی و روانی خویش می‌داند، خرد به‌عنوان عالی‌ترین مفهوم در‎ جهت‎ دستیابی‎ به اسرار و رموز آفرینش تجلّی می‌کند که به‌همراهی دین و دانش سبب رسیدن‎ به‎ فوز‎ عظیم است؛ زیرا علم، عامل بصیرت و روشنایی عقل و دین‌داری و تقوی هدف غایی عقل است. او شاید به تأسّی از حدیث شریف «أوّل ما خلق اللّه العقل»، عقل را یک عطیّه‎ الهی بزرگ می‌داند و معتقد است در برابر این موهبت بزرگ الهی انجام واجبات‎ دینی‎ بر انسان واجب می‌شود. همچنین این هدیه الهی است که انسان را از موجودات دیگر افضل می‌سازد و چون پادزهری انسان را از زهر اژدهای‎ این‎ دنیا نجات می‌بخشد.

عقل عطائی است شما‎ را‎ از او		سخت شریف است و بزرگ این عطاش
عقل عطائی است تو را از خدای		بر تن تو واجب دین زین عطاست
این عالم اژدهاست و ز ایزد تو را خرد		پادزهر زهر این قوی و منکراژدهاست

ناصرخسرو، کتاب روشنایی‌نامه را پس از سفر طولانی هفت‎ساله‎ خود، در مقام‎ «حجة الجزيرة الخراسان» به نظم آورد. قصد وی از نگارش این کتاب ارائه چراغی‎‎ روشنی‌بخش‎ به اهل خرد و جویندگان حقیقت بود؛ چنان‌که خود می‌گوید:

نهادم این کتاب روح‎پرور		گشودم بر دل اهل خرد در
مر این را روشنایی‌نامه نامش‎		خرد را روشنایی از کلامش‎

.

از‎ لحاظ مضمون می‌توان روشنایی‌نامه را به دو بخش تقسیم کرد:

1. بخش نخست، مشتمل بر چند مقاله است که در آن می‌توان دیدگاه‌های فلسفی - مذهبی‎ «ناصر» را درباره‌ی خدا، آفرینش‎ جهان‎ و انسان‎، جوهر و عرض و... مشاهده کرد. جهان‌بینی‎‎ ناصر‎خسرو‎ اگرچه ایده‌آلیستی است، بااین‌حال نگرش و بینش وی راکد و جامد نیست و از پویایی و تحرک قابل تحسینی (مناسب با شرایط مکانی‎ و زمانی‎) برخوردار‎ است.
2. بخش‎ دوم،‎ شامل‎ چندین موضوع درباره‌ی پاره‌ای از مسائل اجتماعی‎ است‎. مقاله‌هایی‎‎ مانند‎: «گفتار‎ اندر‎ صفت خلوت»، «گفتار اندر نصیحت و موعظه»، «در مذمت دوستان ریایی»، «در مذمت غمازان»، «در نکوهش تقلید»، «گفتار اندر خاموشی و رازداری». بخش‎ عمده‌ی این مقاله‌ها که اندیشه‌های انسانی و اجتماعی‎ ناصرخسرو را بازتاب می‌دهد، به قصد پند و اندرز به پیروان و به‌طور کلی به مردم سروده شده‎ است. در اینجا باید یادآور شد‎ که‎ موضوع‎هایی که در این بخش مطرح شده، هم ناقص است و هم پراکنده. اگر در همین‎ جا روشنایی‌نامه را با سعادت‌نامه قیاس کنیم، به نقص فاحشی که در روشنایی‌نامه در زمینه‌ی‎ طرح‎ عمده‌ترین مسائل اجتماعی - اخلاقی وجود دارد، پی خواهیم‎ برد. وجود این نقص می‌تواند دلیل‎هایی گوناگون داشته باشد. شاید یکی این باشد که‎ ناصرخسرو زمان بسیار کوتاهی برای‎ نوشتن‎ این کتاب صرف کرده است؛ چنان‌که خود او می‌گوید:

به یک هفته رسانیدم به آخر

مقالات مقدس جمله یکسر

البته این احتمال را نیز‎ می‌توان‎ در نظر گرفت که‎ گرد‎ و غبار برخاسته از حمله‌ها، تاراج‎ها، قشری‌گری‌ها و خصومت‎های تاریخی، همچنان‌که پاره‌ای از آثار دیگر او را محو کرده، برخی از مقاله‌های مکمل روشنایی‌نامه را از محققان و تاریخ‌نویسان نهان نگه داشته است..‎

در ابتدای سعادت‌نامه کتاب چنین می‌خوانیم: «سعادت‎‎نامه اگرچه به ناصرخسرو منسوب است، اما صحت این انتساب مردود گردیده؛ بااین‌حال چون در دواوین قدیم ناصرخسرو آورده شده، در اینجا هم آمده است».‎

وضعیت کتاب

فهرست مطالب در ابتدای کتاب و فهرست مطالع قصاید در انتهای آن ذکر شده است.

منابع مقاله

1. مقدمه و متن کتاب.
2. چرخ‎چی، عباس، «ناصرخسرو و روشنایی‌نامه»، پایگاه مجلات تخصصی نور، چیستا، اردیبهشت و خرداد 1381، شماره 188 و 189، صفحه 595 تا 601.
3. ظاهری، ابراهیم؛ رضایی، حمید، بررسی استعاره در دیوان ناصرخسرو، پایگاه مجلات تخصصی نور، مطالعات زبانی بلاغی، بهار و تابستان 1392، شماره 7، صفحه 27 تا 54.
4. ولی‌نژاد، شریفه، «خرد و خردستایی در دیوان ناصرخسرو»، پایگاه مجلات تخصصی نور، ادبیات فارسی، پاییز 1385، شماره 7، صفحه 181 تا 206.