امثال و حکم (زین‌الدین رازی)
امثال و حکم، اثر محمد بن ابوبکر بن عبدالقادر رازی (متوفی 666ق) مشتمل بر امثال و حکم زبان عربی در قالب بیت یا مصرع است که از منابع عربی پیشین گردآوری شده است. تحقیق کتاب را عبدالرزاق حسین به عهده داشته است.
| امثال و حکم | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | زین‌الدین رازی، محمد بن ابی‌بکر (نویسنده) حسین، عبدالرزاق (محقق) |
| ناشر | دار النفائس |
| مکان نشر | اردن - عمان |
| سال نشر | 1426ق. = 2006م. |
| چاپ | چاپ يکم |
| زبان | عربي |
| کد کنگره | /ز9الف8 / 6075 PJA |
جایگاه کتاب
سهم ایرانیان در پیشرفت فرهنگ و ادبیات و زبان عربی به‌ویژه در حوزه‌های فنی مثل بلاغت، صرف، نحو، نگارش، خطابه، نقد و ... بر اهل تحقیق پوشیده نیست. یکی از فعالیت‌های مهم ایرانیان در این عرصه پهناور، مربوط به حوزه امثال و حکم است که از دیرباز به آن توجه شایانی شده است و کتاب‌هایی که امروز در دست داریم شاهد این مدعاست. کتاب امثال و حکم تألیف محمد بن ابوبکر عبدالقادر رازی از جمله این آثار است[۱].
ساختار
کتاب مشتمل بر مقدمه محقق و دو قسم است که در قسم اول ابیات در ده فصل و در قسم دوم مصرع‌ها در هشت فصل گردآوری شده است.
گزارش محتوا
در ابتدای کتاب شرح‌حال نویسنده و آثار او ارائه شده است.[۲].
کتاب در ده فصل با موضوعات مختلف طبقه‌بندی و تدوین شده و هر فصل شامل ابیاتی از شاعران مختلف که در بین ادیبان و شاعران مثل رایج بوده است. یکی از تفاوت‌های کتاب با بیشتر آثار نوشته شده در این زمینه منظوم بودن مثل‌های آن است... تقریباً تمام اشعار وارده در کتاب با مبادی اخلاق اسلامی تطبیق دارد و اگر چند بیتی هم احیاناً با مبادی اسلامی منطبق نمی‌باشد، رازی بر آن‌ها معترض شده و خواننده را از این امر آگاه نموده است و این خود بهترین امتیاز برای کتاب رازی محسوب می‌شود. حال آن‌که در کل کتاب فقط دو مورد، رازی از لحاظ شریعت بر مفهوم بیت معترض شده است [۳].
رازی در این کتاب امثال شعری از کتب گذشتگان را انتخاب کرده است. ارزش کتاب از آنجا روشن می‌شود که کتاب او از بین صدها کتابی که در امثال و نوادر و اشعار نوشته شده برگزیده شده است.[۴]
اولین فصل کتاب حاوی امثالی در موضوع توجه به خداوند متعال و اعتماد بر او است. در ابتدای سخن از رسول‌الله(ص) چنین نقل شده است: صادق‌ترین کلمه سخن لبید شاعر است:
الا کل شیء ما خلا الله باطل*** و کل نعیم لا محالة زائل
سوی جنة الفردوس ان نعیمها *** یدوم و ان الموت لا شک نازل.[۵]
و در آخر چنین آمده است:
کلوا الیوم من رزق الاله و ابشروا *** فانّ علی الرحمن رزقکم غدا.[۶]
در فصل دوم نیز حکم دینی و زهدیات گردآوری شده است؛ به‌عنوان‌مثال از محمد بن حازم باهلی در دار آزمایش بودن دنیا چنین نقل شده است:
الا انما الدنیا علی المرء فتنة*** علی کل حال اقبلت ام تولّت.[۷]
در فصول دیگر بخش اول نیز حکمت‌ها و اشعاری در موضوع قناعت، تعزی، مدح و شکر، عتاب و شکایت، هوج و توبیح و موضوعات گوناگون ذکر شده است.
در بخش دوم کتاب، امثال و حکمت‌ها در قالب مصرع ذکر شده است. گوینده برخی از این امثال مشخص نیست: «الخیر اجمع فیما یصنع الله».[۸] (خیر در هر چه که خدا می‌کند فراهم‌تر است [۹] یا «و فی الانام و فی الزمان معتبر» (میان مردم و روزگار جای عبرت است [۱۰] یا «و الدهر بالانسان دواری» (روزگار انسان را در احوال گوناگون در آورد [۱۱] و یا «المرء یجمع و الزمان یفرق» (انسان مال می‌اندوزد و زمانه آن را می‌پراکند [۱۲].[۱۳]
مشابه برخی از این امثال معروف‌تر است: به‌عنوان‌مثال «ان الغریق بکل حبل یعلق».[۱۴] مشابه «الغریق یتشبث بکل حشیش» است؛ یعنی غریق به هر گیاه خشکی چنگ می‌زند. یا «احب شیء الی الانسان ما منعا».[۱۵] که مشابه «الانسان حریص علی ما منع» است (انسان بر آنچه از آن منع می‌شود حرص می‌ورزد).
البته مشابه فارسی برخی امثال زیباتر و گویاتر است: «جرح اللسان کجرح الید».[۱۶] (زخم‌زبان مانند زخم دست است) که در زبان فارسی چنین آمده: «زخم‌زبان از زخم شمشیر بدتر است». و کل اناءٍ بالذی فیه یرشح: از کوزه همان برون تراود که در اوست.[۱۷]
از جمله مشکلات تحقیق کتاب، مشخص نبودن شاعر 260 بیت و 247 مصراع است. همچنین عباراتی وجود دارد که گوینده آن‌ها معلوم نیست.[۱۸] محقق کتاب مصادر اصلی ابیات و قصه‌های بعضی مثل‌ها را ذکر کرده است. و بسیاری از شاعرهای غیر مشهور را معرفی کرده است. ضبط صحیح متن را متذکر و بعضی الفاظ را شرح نموده است.[۱۹]
در امثال و حکم رازی از مجموع نهصد مثل، 128 مورد (یعنی بیش از یک‌هشتم) از آن متنبی است.[۲۰].
ترجمه کتاب
این کتاب از روی نسخه‌ای منحصربه‌فرد توسط دکتر فیروز حریرچی، دانشیار دانشگاه تهران و عضو فرهنگستان زبان عربی سوریه، تصحیح و ترجمه شده و در انتشارات دانشگاه تهران در سال 1375 به چاپ رسیده است. متن عربی آن نیز توسط همین مترجم، تصحیح و با مقدمه شاکر فحام توسط مستشار فرهنگی جمهوری الاسلامی ایران در سوریه - دمشق به چاپ رسیده است.
وضعیت کتاب
فهارس ابیات مفرده، مصرع‌ها، اعلام و مصادر و موضوعات کتاب در انتهای کتاب ذکر شده است.
مستند امثال و اشعار و تعلیقات و توضیحات مفیدی در پاورقی‌های کتاب ذکر شده است.
پانویس
- ↑ عطایی، یحیی، ص 139
- ↑ ر.ک: مقدمه، ص6-5
- ↑ عطایی، یحیی، ص 140
- ↑ ر.ک: مقدمه، ص 7
- ↑ ر.ک: متن کتاب، ص 15
- ↑ ر.ک: همان، ص16
- ↑ ر.ک: همان، ص17
- ↑ ر.ک: همان، ص113
- ↑ حریرچی، فیروز، ص 255)
- ↑ حریرچی، فیروز، ص 255)
- ↑ حریرچی، فیروز، ص 255)
- ↑ حریرچی، فیروز، ص 255)
- ↑ ر.ک: متن کتاب، ص114
- ↑ ر.ک: همان، ص122
- ↑ ر.ک: همان، ص129
- ↑ ر.ک: همان، ص123
- ↑ ر.ک: همان، ص131
- ↑ ر.ک: همان، ص 4-3
- ↑ ر.ک: مقدمه، ص7
- ↑ ر.ک: ابن الرسول، سید محمدرضا، ص20
منابع مقاله
- مقدمه و متن کتاب.
- ابن الرسول، سید محمدرضا، «مولوی و متنبی»، فرهنگ، پاییز و زمستان 1386، شماره 63 و 64، ص1 تا 60؛ به آدرس اینترنتی:
- عطایی، یحیی، امثال و حکم (نقد کتاب)، «نامه پارسی» سال دهم، زمستان 1384 - شماره 4 (14 صفحه - از 139 تا 152) به آدرس اینترنتی:
- حریرچی، فیروز، امثال و حکم، تألیف زین‌الدین رازی، محمد بن ابی‌بکر، ایران – تهران، 1368ش، مؤسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران.