شرح فصوص الحکم (آشتیانی)

شرح فصوص الحکم، عنوان شرحی از محمد داود قیصری رومی بر فصوص الحکم ابن عربی (م 638 هـ.ق) است. نسخه حاضر از این کتاب یک‌جلدی که به زبان عربی نوشته شده است به کوشش سید جلال آشتیانی، در سال 1375 شمسی توسط انتشارات علمی و فرهنگی به چاپ رسیده است.

شرح فصوص الحکم
پدیدآوران	قیصری، داود بن محمود (شارح) ابن عربی، محمد بن علی (نویسنده) آشتیانی، سید جلال‌الدین (مصحح)
عنوان‌های دیگر	مقدمه قيصري برفصوص الحکم
ناشر	شرکت انتشارات علمي و فرهنگي
مکان نشر	ايران - تهران
سال نشر	1375ش.
چاپ	چاپ يکم
موضوع	ابن عربي، محمد بن علي، 560 - 638ق. فصوص الحکم - نقد و تفسير عرفان - متون قديمي تا قرن 14 تصوف - متون قديمي تا قرن 14
زبان	عربي
تعداد جلد	1
کد کنگره	‏‎‏/‎‏آ‎‏5 / 291 ‏BBR‎‏

یکى از مهمترین کتاب‌هایی که در عرفان نظرى نگاشته شده، فصوص الحکم، تألیف شیخِ اکبر محى‌الدین ابن عربى (م 638 هـ.ق) است. ابن عربى یکى از نام‌آورترین عارفان چند سده اخیر در عرفان نظرى بوده و به تعبیرى پدر عرفان اسلامى محسوب مى‌شود و شاید از پرکارترین دانشمندان اسلامى نیز باشد. یکى از محققان معاصر براى ابن عربى بیش از ششصد اثر نام برده که یکى از آنها تفسیرى است بالغ بر 95 جلد. آثار دیگر ایشان که از شهرت ویژه‌اى برخوردار است الفتوحات المکیة و فصوص الحکم مى‌باشد. فصوص الحکم مهمترین کتاب درسى عرفان نظرى در حوزه‌هاى علمیه مى‌باشد که به خاطر پیچیدگى عبارات و اغلاق اعجاب‌انگیز و کم‌سابقه آن شرح‌های فراوانى (بالغ بر 112 شرح) به زبان‌های عربى، فارسى و ترکى بر آن نوشته شده است.

بجهت نگارش کتابشناسی فصوص الحکم در این مجال به محتوای آن نپرداخته‌ایم.

یکى از بهترین شروح آن، شرح داوود بن محمود قیصرى (م751ق) است که سال‌هاست به‌عنوان کتاب درسى متوسط این رشته تدریس مى‌شود و قبل از آن تمهید القواعدِ ابن تُرکه و بعدازآن مصباح الأنس ابن فنارى و فتوحات مکیة ابن عربى خوانده مى‌شود.

در مقدمه استاد جلال‌الدین آشتیانی بر این کتاب می‌خوانیم: یکی از آثار نفیس در تصوف اسلامی شرح محققانه داوود بن محمود بن محمد قیصری رومی... بر کتاب عظیم فصوص الحکم شیخ اکبر ابن عربی است. در کشور ما توجه اساتید بیشتر به این شرح بود. حاج ملا محمدحسن کاشانی دانشمند جامع و حکیم عارف مشرب در صدد چاپ شرح قیصری برآمد و آن بزرگوار با تهیه چند نسخه و مقابله کتاب با نسخ متعدد شرح قیصری را به صورتی که اکنون مورد استفاده طلاب است به قید تحریر درآورد.

کسانی که در چاپ شرح قیصری کوشش داشتند عبارتند از مغفور له استاد عالیقدر آقا میرزا عبدالغفار نجم‌الملک، استاد علوم ریاضی دارالفنون، و خلد مقام آقا میرزا اسدالله محلاتی، استاد زبان عربی دارالفنون و امام جماعت آن مرکز علم و معرفت، و مدیر شریف و متعهد دارالفنون، میرزا عباس طهرانی. شرح فصوص در سنه 1290 هجری قمری به زیور طبع آراسته شد.

متن و شرح کتاب حاضر مشتمل است بر عالی‌ترین حواشی و تعلیقات. در مقدمه محقق قیصری ذیل صفحات تعالیقی از اساتید گذشته چاپ شده که نگارنده این سطور آنها را در طول کار علمی و تدریس از مواضع مختلف جمع‌آوری کرده‌ام. در گذشته‌ای نه نسبتاً دور، اساتید حکمت متعالیه و تصوف برای سهولت کار طلاب مستعد، تعالیقی درخور ستایش بر مواضع مشکل متون نوشته در اختیار طلاب و افاضلی می‌نهادند که الشواهد الربوبیة و المبدأ و المعاد ملاصدرا را نزد شخص بزرگ خوانده و به درس أسفار حاضر می‌شده‌اند.

یکی از اکابر مدرسان در طهران، عارف محقق مدقق بی‌نظیر میرزا محمدرضا قمشه‌ای بود.که در دوران تدریس بر مقدمه قیصری و کتاب الشواهد و اسفار حواشی محققانه نوشته است. آقا میرزا هاشم اشکوری و آقا میر شیرازی معروف به میر شهاب‌الدین نیریزی شیرازی و مغفور له آقا حسین نجم‌آبادی برادر آقا حسن طهرانی نجم‌آبادی و شیخ هادی نجم‌آبادی از تلامیذ میرزا محمدرضا بودند و دروس استاد را می‌نوشتند.

نسخه‌هایی که استاد جلال‌الدین آشتیانی در تصحیح نسخه حاضر از آنها استفاده کرده عبارت است از: نسخه تبریزی با حواشی ملاعبدالرزاق کاشانی و حواشی عبدالرحمن جامی که مرحوم حاج حسین ملک آن را خریداری کرده و وقف کتابخانه آستان قدس رضوی(ع) کرده است. نسخه چاپ دارالفنون، مشتمل بر حواشی و تعلیقاتی عالی به قلم حکیم متأله شیخ غلامعلی شیرازی، نسخه‌ای دیگر که به خطی خوش استنساخ شده است.

نسخه دیگری از تصحیح شرح قیصری بر فصوص ابن عربی وجود دارد که توسط علامه حسن‌زاده آملی تصحیح شده است. لازم به ذکر است که مقدمه استاد جلال‌الدین آشتیانی به زبان فارسی بر کتاب نوشته شده. و مقدمه در نسخه تصحیح استاد حسن‌زاده آملی به زبان عربی است. همچنین کتاب در نسخه تصحیح استاد آشتیانی یک‌جلدی است و در تصحیح علامه حسن‌زاده آملی دوجلدی چاپ شده است. تصحیح علامه حسن‌زاده در سال 1382 شمسی توسط انتشارات بوستان کتاب قم به چاپ رسیده است و افرادی مانند محمدحسین مولوی و علی محیطی، رضا مختاری و بوذر دیلمی معزّی، سکینه زمانی و مرحوم سید صادق حسینی، حکیمه معافی و محمود هدایی، احمد مؤتمنی، سید علی قائمی، و تعدادی دیگر که در چاپ اثر یاری رسانده‌اند در آن مشارکت داشته‌اند. نسخه استاد آشتیانی فهرست مطالب ندارد و تنها در انتهای آن پس از پایان محتوای مطالب به ترتیب شاهد فهرست‌های آیات، روایات، فهرست و راهنمای اصطلاحات، اعلام شامل اشخاص، کتاب‌ها و مکان‌ها، فهرست اشعار عربی، اشعار فارسی، و نسخه‌بدل هستیم. ولی در نسخه تصحیحی علامه حسن‌زاده آملی در ابتدای کتاب پیش از شروع مقدمه‌های محقق و شارح و محتوای مطالب فهرست مطالب کتاب ارائه شده است. هرچند نسخه تصحیحی علامه حسن‌زاده در دو جلد ارائه شده ولی شماره صفحات آن پشت سر هم ارائه شده و شماره صفحات جلد دوم در ادامه شماره صفحات جلد اول است و از 1 شروع نمی‌شود. پاورقی‌های نسخه‌ تصحیحی علامه حسن‌زاده، پرحجم‌تر از پاورقی‌های نسخه تصحیحی استاد سید جلال‌الدین آشتیانی است.

شروح دیگر

لازم به یادآوری است که مرحوم استاد آشتیانی، شرحی بر مقدمه قیصری بر فصوص الحکم به زبان فارسی دارند. امام خمینی نیز تعلیقه‌ای بر این شرح نگاشته‌اند.

فصوص الحکم ابن عربی نیز شرح‌های متعددی بر خود دیده است، مانند تلمسانی، عبدالرزاق کاشانی، عبدالرحمن جامی، ابن ترکه اصفهانی، مؤیدالدین جندی، سید حیدر آملی، خواجه محمد پارسا، تاج‌الدین حسین خوارزمی، حسن‌زاده آملی.

منبع مقاله

1. مقدمه کتاب.
2. محیطی، علی، «نقد چاپ جدید شرح فصوص الحکم قیصری»، فروردين و ارديبهشت 1376 - آیینه پژوهش 1376 شماره 43(‎5 صفحه - از 22 تا 26) از روی پایگاه اینترنتی پرتال جامع علوم انسانی به آدرس:

   http://ensani.ir/fa/article/51091 در تاریخ 15 دی 1400 ش. و https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/30526

3. قیصری، داود، شرح فصوص الحکم (ابن عربی)، تحقیق حسن حسن‌زاده آملی، قم، 1382 ش، بوستان کتاب (انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم).