آداب الصلاة (آداب نماز)
آداب الصلاة، اثر گران‌قدر حضرت امام خمینى(ره)، در بيان تفصيلى آداب قلبى و اسرار معنوى نماز است و تاريخ نگارش آن، شنبه دوم ربيع الاول 1361ق، (30 فروردين 1321ش) مى‌باشد.
| آداب الصلاة | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | موسوی خمینی، سید روح‌الله (نویسنده) |
| عنوان‌های دیگر | آداب نماز |
| ناشر | مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره) |
| مکان نشر | تهران - ایران |
| سال نشر | 1378 ش |
| چاپ | 7 |
| موضوع | نماز |
| زبان | فارسی |
| تعداد جلد | 1 |
| کد کنگره | BP 186/2 /خ8آ4 |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
سه سال پيش از تأليف این کتاب، در یکى از تصانيف گران‌سنگ حضرت امام خمینى(ره) به نام «سر الصلاة»، همین معانى به‌طور موجز و به زبان خواص اهل عرفان به نگارش درآمده بود، لكن آن حضرت به این منظور كه عده بيشترى از مطالب آن فايده برند، به تأليف کتاب حاضر به زبانى ساده‌تر پرداختند، البته هر دو تأليف به زبان فارسی است.
قبلا مطالب کتاب «آداب الصلاة» با توضيحات و تصرفات با عنوان «پرواز در ملكوت» به چاپ رسيد و پس از آن خود کتاب منتشر گرديد.
ساختار
مطالب این کتاب، به شكل زير تنظيم شده است:
- مقدمه؛
- سه مقاله؛
- یک خاتمه.
مقاله اول، داراى 12 فصل و یک خاتمه است.
مقاله دوم، شامل 5 مقصد است به این صورت:
مقصد اول، داراى 7 فصل؛
مقصد دوم، داراى 2 مقام (مقام دوم، داراى 2 باب)؛
مقصد سوم و چهارم و پنجم، هر كدام داراى 2 فصل.
مقاله سوم، داراى 8 باب است به این صورت:
باب اول، داراى 5 فصل؛
باب دوم، داراى 2 فصل و 1 موعظه؛
باب سوم، داراى 5 فصل؛
باب چهارم، داراى 2 مصباح به شكل زير:
مصباح اول، داراى 6 فصل و 1 خاتمه؛
مصباح دوم، داراى 7 فصل و 1 اعتذار.
باب پنجم، داراى 5 فصل؛
باب ششم، داراى 4 فصل؛
باب هفتم و هشتم هر كدام داراى 2 فصل.
خاتمه، داراى 3 فصل و 1 ختم و دعا است.
گزارش محتوا
مقدمه: در مقدمه، این اصل كلى بيان مى‌شود كه برای نماز و ساير عبادات، غير از صورت، معنايى و غير از ظاهر، باطنى است و چنان‌كه ظاهر را آدابى است كه مراعات ننمودن آن، يا موجب بطلان نماز يا نقصان آن است، از برای باطن نيز آداب قلبيه باطنيه‌اى است كه با مراعات ننمودن آنها، نماز معنوى را بطلان يا نقصان دست دهد و با مراعات آنها، نماز، داراى روح ملكوتى شود و اكتفا نمودن به صورت نماز و قشر آن و محروم ماندن از بركات و كمالات باطنيه آن از اعلى مراتب خسران و زيان‌كارى است و در آن دنيا موجب حسرت فراوان است.
در این کتاب، همت مصنف محترم بر آگاهى دادن و تذكر بر آداب باطنيه نماز و تحریک انسان مسلمان بر بهره‌ورى حقيقى از این فريضه الهى و رها شدن از آن خسران عظيم است.
مقاله اول: در آداب ضرورى نماز و عبادات است كه داراى دوازده فصل و یک تتمه مى‌باشد به شرح زير:
فصل اول: در توجه به ربوبيت و عبوديت و هجرت معنوى است؛
فصل دوم: در بيان مقامات چهارگانه اهل سلوك؛
فصل سوم: در بيان حقيقت و آثار خشوع؛
فصل چهارم: در بيان آداب قلبيه عبادات؛
فصل پنجم: در بيان محافظت عبادت از تصرف شيطان؛
فصل ششم: در بيان نشاط و بهجت؛
فصل هفتم: در بيان تفهيم؛
فصل هشتم: در بيان حضور قلب؛
فصل نهم: در بيان احاديث حضور قلب؛
فصل دهم: در دعوت به تحصيل حضور قلب؛
فصل يازدهم: در بيان دواى هرزرى خيال؛
فصل دوازدهم: در بيان تشتت خيال به سبب حب دنيا؛
تتمه این مقاله نيز در بيان اعراض از دنياست.
مقاله دوم: در مقدمات نماز و بعضى آداب قلبيه آن است كه در پنج مقصد به شرح زير بيان مى‌شود:
مقصد اول: در طهارت است كه طى هفت فصل به شرح زير ارائه مى‌شود:
فصل اول: در بيان اجمالى طهور است؛
فصل دوم: در بيان مراتب طهور معنوى؛
فصل سوم: در آداب قلبيه سالك هنگام توجه به آب؛
فصل چهارم: در طهور با آب و خاکريال
فصل پنجم: درباره آداب وضو به حسب باطن و قلب؛
فصل ششم: در غسل و آداب قلبيه آن؛
فصل هفتم: در آداب باطنيه ازاله نجاست و تطهير از اخباث است.
مقصد دوم: در شمه‌اى از آداب لباس است كه طى دو مقام به شرح زير بيان مى‌شود:
مقام اول: در آداب مطلق لباس است؛
مقام دوم: در پاره‌اى از آداب لباس مصلى مى‌باشد كه در دو باب مطرح مى‌شود:
باب اول: در سرّ طهارت لباس؛
باب دوم: در اعتبارات قلبيه ستر عورت.
مقصد سوم: در آداب قلبيه مكان مصلى است كه در دو فصل به شرح زير آمده است:
فصل اول: در معرفت مكان؛
فصل دوم: در بعضى آداب اباحه مكان.
مقصد چهارم: در آداب قلبيه وقت است كه در دو فصل به شرح زير آمده است:
فصل اول: در مراقبت از اوقات صلاة؛
فصل دوم: در طريقه حصول آن است.
مقصد پنجم: در بعضى آداب استقبال است كه در دو فصل به شرح زير آمده است:
فصل اول: در سرّ اجمالى استقبال؛
فصل دوم: در بعضى آداب قلبيه استقبال.
مقاله سوم: در مقارنات نماز است كه در هشت باب و فصول مختلف به شرح زير بيان شده است:
باب اول: در پنج فصل است به شرح زير:
فصل اول: در بيان سرّ و آداب اجمالى اذان و اقامه؛
فصل دوم در بعضى آداب و اسرار تكبيرات اذان و اقامه؛
فصل سوم: در آداب شهادت به الوهيت و ارتباط آن با اذان و اقامه؛
فصل چهارم: در بعضى آداب شهادت رسالت و ولايت؛
فصل پنجم: در بعضى آداب حيعلات.
باب دوم: در قيام است كه در دو فصل به شرح زير آمده است:
فصل اول: در سرّ اجمالى قيام؛
فصل دوم: در آداب قيام است.
باب سوم: در سرّ نيت و آداب آن است كه پنج فصل به شرح زير دارد:
فصل اول: در حقيقت نيت؛
فصل دوم: بيان ادب اخلاص و حقيقت آن؛
فصل سوم: در بعضى مراتب اخلاص نيت؛
فصل چهارم: اشاره به ديدگاه‌هاى مختلف نسبت به اهل معرفت؛
فصل پنجم: در ذكر بعضى درجات ديگر اخلاص؛
باب چهارم: در تفسير سوره مبارکه حمد، توحيد و قدر است كه طى دو مصباح به شرح زير بيان مى‌شود:
مصباح اول: در آداب مطلقه قرائت قرآن مى‌باشد كه در شش فصل به شرح زير ارائه مى‌گردد:
فصل اول: در آداب تعظيم؛
فصل دوم: در بيان منزلت، مقاصد و مطالب قرآن؛
فصل سوم: در راه استفاده از قرآن؛
فصل چهارم: در موانع و حجب استفاده از قرآن؛
فصل پنجم: در حضور قلب و ادب تفكر در قرائت قرآن؛
فصل ششم: در ادب تطبيق مى‌باشد.
مصباح دوم: در شمه‌اى از آداب قرائت در نماز است كه در هفت فصل به شرح زير ارائه مى‌شود:
فصل اول: در مراتب و مدارج قرائت و طوايف قاريان؛
فصل دوم: در بعضى آداب استعاذه؛
فصل سوم: در بيان بعضى اركان استعاذه؛
فصل چهارم: در بعضى آداب تسمیه؛
فصل پنجم: اجمالى از تفسير سوره حمد و شمه‌اى از آداب تحمید و قرائت؛
فصل ششم: شمه‌اى از تفسير سوره مبارکه توحيد؛
فصل هفتم: شمه‌اى از تفسير سوره مبارکه قدر؛
باب پنجم: در شمه‌اى از آداب و اسرار ركوع است كه طى پنج فصل به شرح زير بيان شده است:
فصل اول: در مفاد و اشارات تكبير قبل از ركوع و ادب آن؛
فصل دوم: در آداب انحناى ركوعى؛
فصل سوم: در ركوع صلاة معراج رسول‌اللّه(ص)؛
فصل چهارم: روايتى از امام صادق(ع) راجع به لطايف و اسرار ركوع؛
فصل پنجم: در سرّ رفع رأس از ركوع و آداب آن.
باب ششم: در اشاره اجماليه به اسرار و آداب سجود است كه در چهار فصل به شرح زير مطرح شده است:
فصل اول: در سرّ اجمالى سجود و آداب قلبيه آن؛
فصل دوم: روايتى از امام صادق(ع) در آداب سجود؛
فصل سوم: در بيان مفاد و معناى هيئت و حال و ذكر سجود؛
فصل چهارم: در احوال ساجد در وقت سجود است.
باب هفتم: در اشاره اجماليه به آداب تشهد است كه در دو فصل به شرح زير بيان شده است:
فصل اول: در معنا و اثر شهادت به توحيد و رسالت در اذان و اقامه و تشهد؛
فصل دوم: روايتى از امام صادق(ع) در آداب تشهد است.
باب هشتم: در آداب سلام است كه در دو فصل به شرح زير آمده است:
فصل اول: در مقامى است كه مصلى در آن سلام مى‌گوید و شرط حقيقى بودن سلام او؛
فصل دوم: روايتى از امام صادق(ع) پيرامون معنا و سرّ سلام نماز و آداب آن.
خاتمه: در آداب بعضى از امور خارجه و داخله نماز است كه در سه فصل به شرح زير عنوان مى‌شود:
فصل اول: اسرار و آداب و اركان تسبيحات اربعه؛
فصل دوم: در آداب قلبيه قنوت و حال و مقام نمازگزار در آن؛
فصل سوم: در تعقيبات نماز و ادعيه خاص هر روز.
در ختم کتاب، مصنف بزرگوار مى‌فرمايد: «مناسب بود كه این رساله را با ذكر موانع معنویه نماز از قبيل ريا، عجب و امثال آن، به پایان مى‌رساندم، ولى به دليل شرح بعضى احاديث مربوط به این امور، در کتاب «شرح اربعين حديث» و نيز به دليل كثرت اشتغال، از این امر منصرف گشتم».
در مقايسه اجمالى بين کتاب «سرّ الصلاة» و «آداب الصلاة» مشخص مى‌شود كه «سرّ الصلاة» فنى‌تر است؛ به همین جهت، خلاصه و موجز و پررمز است، اما «آداب الصلاة» به زبان عام‌تر بيان شده، در نتيجه مفصل‌تر است، البته عام‌تر بودن زبان «آداب الصلاة» به معناى این نيست كه عامه مردم به‌راحتى بتوانند از آن استفاده كنند بلكه نسبت به کتاب «سرّ الصلاة» عام‌تر است. در واقع، هر دو کتاب برای اهل سلوك نوشته شده است؛ منتها «سرّ الصلاة» برای خواص اهل سلوك و عرفان، بلكه برای اخص خواص این طايفه است و «آداب الصلاة» برای عموم این طايفه.
وضعيت کتاب
نسخه حاضر كه چاپ هفتم کتاب است و در سال 1378، هم‌زمان با گرامیداشت صدمین سالگرد میلاد حضرت امام(ره) توسط انتشارات مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خمینى(ره) ارائه شده است، داراى دو مقدمه است كه حضرت امام در سال 1363ش، نگاشته‌اند و در آنها این اثر را به فرزند گرامى‌شان، مرحوم حاج احمد آقا و خانم فاطمه طباطبايى (همسر حاج احمد آقا) اهداء فرموده‌اند. متن دست‌خط این دو مقدمه نيز در این کتاب چاپ شده است.
اين چاپ همراه با پاورقى‌ها و توضيحاتى است كه در آنها منابع و مآخذ احاديث و اقوال ذكر گرديده است و جملات عربى داخل متن ترجمه شده است. همه این حواشى به‌جز معدودى از آنها كه حضرت امام خود مرقوم فرموده‌اند و با علامت ستاره مشخص شده و هم‌چنين فهارس مختلف این کتاب، توسط آن مؤسسه تهيه و تنظيم گرديده است.
منابع مقاله
1. مقدمه و متن کتاب؛
2. سرّ الصلاة، حضرت امام خمینى(ره)، با مقدمه و تصحيح سيد احمد فهرى، چاپ اول، 1360، تهران، انتشارات پيام آزادى.