كتاب الضعفاء والمتروكين

كتاب الضعفاء والمتروكين، تألیف احمد بن شعیب نسایی (متوفی 303ق)، در موضوع علم رجال حدیث، مشتمل بر اسامی قریب به هفتصد تن از راویان ضعیف و غیر ثقه است که به‌اختصار معرفی شده‌اند. تحقیق کتاب توسط بوران ضناوی و کمال یوسف الحوت به انجام رسیده است.

كتاب الضعفاء والمتروكين
پدیدآوران	نسائی، احمد بن علی (نویسنده) ضناوی، بوران (مصحح) حوت، کمال یوسف (مصحح)
ناشر	مؤسسة الکتب الثقافية
مکان نشر	لبنان - بيروت
سال نشر	1407ق. = 1987م.
چاپ	چاپ دوم
موضوع	ضعفا (حديث) حديث - علم الرجال
زبان	عربي
تعداد جلد	1
کد کنگره	‏‎‏/‎‏ن‎‏5‎‏ص‎‏7 / 114/5 BP

ساختار

کتاب، مشتمل بر مقدمه محقق در چهار فصل:

1. حیات و زندگی نسایی؛
2. علم جرح و تعدیل، طبقات روات و مراتب جرح و تعدیل؛
3. معرفی برخی تألیفات در علم جرح و تعدیل؛
4. شیوه تحقیق کتاب.

و تراجم 706 تن به‌ترتیب حروف الفباست که در دو بخش اسامی و کنیه‌ها ذکر شده است.

گزارش محتوا

مقدمه محقق کتاب مشتمل بر چهار فصل است: فصل اول مقدمه شامل دو بخش است: در بخش اول از نویسنده، تولد و وفات، مسافرت‌ها و اقوال علما درباره او سخن رفته است. همچنین از دوازده کتاب او یاد شده که «كتاب السنن» و «الخصائص في فضل علی بن أبي‌طالب(ع)» از آن جمله است‏.

نویسنده در این کتاب، نظرش را درباره 706 راوی حدیث ذکر کرده است. شرط او درباره رجال سخت‌تر از بخاری و مسلم است. نام او در میان گروه سخت‌گیران علمای رجال مانند: ابوحاتم، ابن معین، ابن قطان، ابن حبان و... ذکر می‌شود. ابن حجر در «التهذيب» فراوان به این مطلب اشاره کرده است‏.

موضوع فصل دوم مقدمه محقق، علم جرح و تعدیل است. در این علم از جرح و تعدیل روات با الفاظ مخصوص و از مراتب این الفاظ بحث می‌شود. این علم از شاخه‌های علم رجال احادیث است. تجویز این علم برای خدشه وارد کردن به کسی نیست، بلکه برای حفاظت و صیانت از شریعت است و همچنان‌که زیر سؤال بردن شهود جایز است؛ زیر سؤال بردن روات نیز جایز است؛ چراکه استوار نمودن امر دین بر حقوق و اموال اولویت دارد. البته نقد راویان امر ساده‌ای نیست؛ چراکه ناقد باید اطلاعات وسیعی نسبت به اخبار روایت‌شده داشته و به احوال روات گذشته و طرق روایت آشنا باشد‏.

در فصل سوم، اسامی کتبی که در علم رجال توسط اهل سنت تألیف شده به‌اختصار ذکر شده است. «التعريف برجال الموطأ» تألیف محمد بن یحیی تمیمی (متوفی 410ق)، «التعديل والتجريح لمن خرج عنه البخاري في الجامع الصحيح» تألیف سلیمان بن خلف باجی (متوفی 474ق)، «رجال صحيح مسلم» تألیف ابن منجویه (متوفی 428ق) و «الجمع بين رجال الصحيحين» تألیف محمد بن طاهر مقدسی (متوفی 507ق) از آن جمله است‏.

در چهارمین فصل مقدمه محقق از شیوه تحقیق کتاب سخن رفته است:

1. «مطالب کتاب را به‌گونه‌ای تنظیم کردیم که فهم خوبی از متن کتاب به‌ دست دهد که البته کار آسانی نیست؛ چراکه نسخه خطی به شیوه مشخصی در تنظیم نص کتاب پیش نرفته، بلکه پی‌درپی آمده است؛ بنابراین فهم کتاب و استفاده صحیح از آن دشوار است، ولذا ابتدای فقرات کتاب را تنظیم دوباره کرده و به مقتضای معانی نقطه‌ها و فاصله‌های لازم را قرار دادیم».
2. شماره‌گذاری تراجم: برای سهولت مراجعه و ارجاع به تراجم، شماره‌های پی‌درپی برای تراجم اصلی قرار داده شد.
3. با دقت در ضبط نص برخی اختلافات بین نسخه خطی و چاپی پیدا شد و نقص تراجم در نسخه مطبوع به آن اضافه گردید. برای تطبیق و تثبیت مطالب به مصادر نیز مراجعه شد و مشخص گردید که نسخه مطبوع ناقص است.
4. به جهت اینکه این نسخه تحقیقی به‌عنوان مرجع در این علم استفاده شود، علاوه بر تعلیقات در ضبط، تعلیقات و پاورقی‌های مختصر و مفید دیگری نیز اضافه گردید. هر زندگی‌نامه به مصادر مشهور رجال ارجاع داده شده است، ولذا این کتاب به‌منزله مختصر جامعی است که خواننده را به منابع و کتب مفصل ارجاع می‌دهد‏.

در مقدمه مؤلف سند کتاب ذکر شده است‏.

باب الف کتاب مشتمل بر ابواب متعددی است؛ اولین باب با نام ابراهیم بن اسماعیل بن مجمع آغاز شده و نویسنده او را ضعیف مدنی توصیف کرده است. پس از آن باب ابان آمده که البته به گفته محقق کتاب در نسخه خطی باب ابیّ پیش از ابان ذکر شده است‏. پس از آن به‌ترتیب ابواب ایوب، اسماعیل، اسحاق، اسامه و غیره ذکر شده است. حروف دیگر نیز هریک مشتمل بر تعدادی از روات است که با الفاظی چون «متروك الحديث» (141)، «ليس بالقوی» (125)، «ضعيف» (133)، «ليس بثقة» (117)، «كذاب» (72 و 73)، «ليس بشيء» (144) معرفی شده‌اند.

بخش اسامی با نام یمان بن مغیره (684) با این وصف که «ليس بثقة» به انتها رسیده است‏.

در انتهای کتاب باب کنیه‌ها با ابومطیع خراسانی (685) آغاز و با ام‌الاسود (706) به پایان رسیده است.

وضعیت کتاب

در صفحه 25 و 26، نسخه خطی کتاب توسط کمال یوسف الحوت معرفی شده است. فهارس مصادر، رجال و موضوعات در انتهای کتاب ذکر شده است.

منابع مقاله

مقدمه محقق و متن کتاب.