معجم مشتبه أسامي المحدثين

معجم مشتبه أسامي المحدثين ويليه كتاب الزيادات عليه، اثر ابوالفضل عبیدالله بن عبدالله بن احمد بن محمد بن یوسف هروی (متوفی 438ق)، کتابی است در معرفی رواتی که اسامی شبیه هم دارند.

معجم مشتبه أسامي المحدثين
پدیدآوران	ازهري، محمد بن علي (محقق) هروی، عبیدالله بن عبدالله (نویسنده)
عنوان‌های دیگر	کتاب الزيادات عليه
ناشر	الفاروق الحديثة للطباعة والنشر
مکان نشر	مصر - قاهره
سال نشر	1427ق. = 2006م.
چاپ	چاپ اول
شابک	‎977-370-040-2
موضوع	محدثان - سرگذشتنامه
زبان	عربي
تعداد جلد	1
کد کنگره	‏ھ4م6 / 114/8 BP

کتاب با تحقیق ابوعمر محمد بن علی ازهری به چاپ رسیده است.

انگیزه تألیف

نویسنده در مقدمه، انگیزه خویش از نگارش کتاب را درخواست برخی از دوستان و برادران اصفهانی خود، مبنی بر نگارش فصولی در شناخت اسامی مشایخی از ناقلان حدیث و روات اخباری ذکر نموده که به دلیل شباهت در نگارش اسامی آنها، مردم در شناخت ایشان، دچار اشتباه می‌شوند.

اهمیت کتاب

آنچه باعث اهمیت کتاب می‌شود، توجه به این نکته است که این اثر، جزو نخستین آثاری است که در موضوع مشتبه، مؤتلف، مختلف، متفق و متفترق، به رشته تحریر درآمده است. همچنین این کتاب، دربردارنده نصوص و اقوالی است که در کتب دیگر، یافت نشده و فقط در این کتاب، وجود دارد، مانند اثر دیگر مصنف، تحت عنوان «الألقاب» و کتاب «تسمية الصحابة» امام بخاری.

ساختار

کتاب با دو مقدمه از محقق و مصنف آغاز شده و اسامی روات، بر اساس ترتیب حروف الفبا، مرتب شده است. اما این ترتیب، در اسامی داخل هر باب، رعایت نشده است؛ به‌عنوان مثال، در باب الف، اسماعیل و انس بر احمد و احمد بر ابراهیم، مقدم شده است. همچنین حرف «واو» را بر «هاء»، بر طبق مصنفین آن زمان، مقدم کرده است.

کتاب حاضر، جزء آثاری است که در زمینه «مؤتلف» و «مختلف» نوشته شده‌اند؛ یعنی اسم‌هایی که در نوشتن یکسان و در شکل و تلفظ، متفاوت باشند، مانند حِزام (به کسر حاء) و حَرام (به فتح حاء)، حَناط (به فتح حاء) و خَیاط (به فتح خاء)، ابوعُبیده (به ضم عین) و ابوعَبیده (به فتح عین)، حُصَین (به ضم حاء و فتح صین) و حَصین (فتح حاء) و... این دانش در شناخت تصحیف و تحریف بسیار کارآمد است.

گزارش محتوا

در مقدمه محقق، ابتدا به تعریف علم مشتبه پرداخته شده و سپس، ضمن اشاره به اهمیت این علم و مصنفاتی که پیرامون آن نگاشته شده، شرح حال بسیار مختصری از مؤلف ارائه گردیده و سپس، به روش نویسنده در نگارش کتاب، اهمیت و نسخ خطی آن، اشاره شده است. در پایان نیز، اقدامات تحقیقی صورت‌گرفته در کتاب، توضیح داده شده است.

در مقدمه مؤلف، به ذکر شرف علم حدیث، شرف حاملین، مشتغلین و خادمین به این علم پرداخته شده و سپس، انگیزه نگارش کتاب، توضیح داده شده است.

ویژگی‌های کتاب

برخی از ویژگی‌های کتاب را می‌توان در امور زیر، خلاصه نمود:

1. مؤلف، کنیه‌ها را نیز در اسامی، داخل نموده و میان آن‌ها، تفاوتی قایل نشده است. در ذکر اسامی و کنیه‌ها نیز ترتیب خاصی رعایت نشده است؛ بدین‌گونه که در برخی ابواب، اسامی بر کنیه‌ها مقدم شده و در برخی دیگر، کنیه‌ها بر اسامی.
2. در کنار اشاره به نام راویان، در برخی موارد، به ایراد فواید متعددی پرداخته شده است؛ بدین شکل که در غالب موارد، به ترجمه و شرح حال شیوخ و شاگردان راوی پرداخته شده و گاهی نیز، به برخی از روایات وی، اشاره شده است. همچنین در بعضی موارد، به بحث پیرامون رتبه و منزلت راوی از حیث جرح و تعدیل و سال وفات وی، پرداخته شده است که این امر، در تشخیص و تمییز راویانی که نام، کنیه و القاب یا نسبشان مشتبه است، کمک فراوانی می‌کند.
3. نویسنده به ذکر نام تمامی رواتی که اسم‌هایشان مشتبه است، نپرداخته، ولذا مجبور شده است تا در انتهای کتاب خود، پس از تکمیل آن، اسامی دیگری را تحت عنوان «الزيادات» بیفزاید.
4. کتاب دربردارنده احادیث مرفوع و آثار موقوف و مسند فراوانی است که در اثناء تراجم، به آنها اشاره شده است.

وضعیت کتاب

از جمله اقدامات تحقیقی صورت‌گرفته بر روی کتاب، عبارت است از:

1. مقابله نسخه‌ها و تصحیح متن؛
2. شماره‌گذاری و ضبط نصوص و اصلاح خطاهای متن؛
3. تخریج علمی نصوص و مرتب نمودن مصادر تخریج؛
4. توضیح، تشریح و تعلیق برخی از نصوصی که نیاز به توضیح و تشریح داشته و رعایت اختصار در این امر و اشاره به نام، لقب، کنیه، نسب و رتبه راویان مذکور در متن از حیث توثیق و تضعیف و ذکر وفات و مصادر ترجمه؛
5. ترتیب فهارس فنی برای کتاب به‌منظور تسهیل در یافتن مواضع مورد نیاز.

فهارس فنی کتاب، در انتهای آن جای گرفته است که به‌ترتیب، عبارتند از فهرست احادیث نبوی(ص)؛ آثار؛ راویانی که شرح حالشان ذکر شده؛ مراجع و مصادر مورد استفاده محقق و فهرست موضوعات کتاب.

در پاورقی‌ها، علاوه بر ذکر منابع و اشاره به اختلاف نسخ، به شرح حال مختصر اعلام مذکور در متن و جرح و تعدیل آنها و توضیح برخی از کلمات و عباراتی که نیاز به توضیح داشته، پرداخته شده است.

منابع مقاله

1. مقدمه و متن کتاب.
2. رحمان‌ستایش، محمدکاظم، «کتب رجال اهل سنت»، دانشکده مجازی علوم حدیث، ایران، قم.