حکمت اشراق

حکمت اشراق، اثر سید یدالله یزدان‌پناه، گزارش، شرح و سنجش دستگاه فلسفی شیخ شهاب‌الدین سهروردی است که با تحقیق و نگارش مهدی علی‌پور، به چاپ رسیده است.

‏حکمت اشراق
پدیدآوران	یزدان‌پناه، سید یدالله (نويسنده) علي‌پور، مهدي (محقق) سوري، محمود (ويراستار)
عنوان‌های دیگر	گزارش، شرح و سنجش دستگاه فلسفي شيخ شهاب‌الدين سهروردي
ناشر	پژوهشگاه حوزه و دانشگاه سازمان مطالعه و تدوين کتب علوم انساني دانشگاه‌ها (سمت). مرکز تحقيق و توسعه علوم انساني
مکان نشر	ايران - قم ايران - تهران
سال نشر	مجلد1: 1391ش, مجلد2: 1391ش,
زبان	فارسی
تعداد جلد	2
کد کنگره	‏

کتاب حاضر، کتابی بنیادی در تبیین نظام فلسفی شیخ اشراق است که جلد اول آن به‌وسیله گروه فلسفه علوم انسانی و جلد دومش به‌وسیله گروه فلسفه و کلام پژوهشگاه حوزه و دانشگاه تدوین شده است و برای دانشجویان، پژوهشگران، طلاب علوم دینی، اساتید و سایر علاقه‌مندان به فلسفه اسلامی و حکمت اشراق منبعی قابل اعتماد و مفید خواهد بود.

حکمت اشراقی شیخ شهاب‌الدین سهروردی (549-587)، یکی از مکتب‌های سه‌گانه برآمده در میان فیلسوفان مسلمان بوده و واقعیت این است که این مکتب فلسفی در مواجهه و چالش با مکتب‌های فلسفی مشایی و کلامی و تحت تأثیر حکمت ذوقی و مشرقی ایرانیان قدیم، سقراط و افلاطون، حکمت زرتشتی، حکمت بودایی و هندی، عرفان و تصوف اسلامی و بیش از همه، ذوق سرشار و روح حقیقت‌جوی خود سهروردی بروز و ظهور یافت. امروزه اگرچه به همت انجمن حکمت و فلسفه ایران (که اکنون با نام مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفه به فعالیت خود ادامه می‌دهد) مجموعه مصنفات شیخ اشراق، یکجا چاپ شده است، اما هنوز هم احیا و بازخوانی و رواج این مکتب فلسفی ضرورت دارد؛ زیرا پژوهش در حکمت اشراق همچنان در آغاز راه خود قرار دارد. اثر حاضر، کوششی است برای گزارش، شرح و سنجش این دستگاه فلسفی که به جامعه فلسفی عرضه شده است.

ساختار

کتاب، مشتمل است بر پیام پژوهش (از سازمان سمت)، مقدمه معاونت آموزشی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری، پیشگفتار محقق و متن اصلی کتاب که در دو جلد، در چهار بخش و هر بخش در چندین فصل، تنظیم شده است.

خامه‌های اولیه نوشته حاضر، درس‌های استاد یزدان‌پناه است که نگارنده با همکاری برخی از محققان و زیر نظر ایشان، بر اساس آن درس‌ها و با پیاده کردن آنها، به تحقیق و نگارش مبانی سهروردی پرداخت و دستگاه فلسفی او را تنظیم و تدوین کرد.

گزارش محتوا

در پیشگفتار، به ذکر برخی از ویژگی‌های کتاب پرداخته شده است.

جلد نخست این پژوهش، به خاستگاه پیدایش حکمت اشراق، تحلیل کلی از سیر تاریخی این مکتب فلسفی و نیز دیدگاه‌های کلی دیگر سهروردی، که در نظام اشراقی مطرح نمی‌شود، مانند اصالت وجود و ماهیت، تشکیک در ماهیات، تشخص، معقولات ثانیه، طبیعیات و... می‌پردازد.

جلد دوم نیز که کل مباحث نظام نوری و علم اشراقی را فرامی‌گیرد، در واقع، نمایاننده نظام‌واره مکتب اشراقی است.

در بخش اول که کلیاتی در باب حکمت اشراق می‌باشد، مباحث مختلفی مانند نگاهی به کلیت فلسفه اسلامی و گرایش‌های آن، جایگاه شیخ اشراق بین فیلسوفان بزرگ اسلامی، زندگی شیخ اشراق، توضیحاتی پیرامون فلسفه اشراق، جوهر فلسفه اشراق، شیوه فلسفی اشراق و... مورد توجه مؤلف قرار گرفته است.

در بخش دوم، با عنوان «منطق اشراقی» مباحثی مانند تصورات و تصدیقات، نظر شیخ اشراق در باب تصدیقات، قضایا، منابع فلسفه اشراق، فلسفه مشاء، جمع‌بندی تحلیلی از منابع هفت‌گانه سهروردی در تنظیم فلسفه اشراق و... مورد بررسی و تحلیل نویسنده قرار گرفته است.

بخش سوم این اثر خود به چهار فصل معقولات ثانویه، اصالت وجود یا ماهیت، تشکیک و تشخص تقسیم شده است. در فصل اول، مباحثی مانند خاستگاه بحث معقول ثانی، تبیین سه اصطلاح، دیدگاه‌ شیخ‌الرئیس درباره معقولات ثانویه، دیدگاه بهمنیار در مورد معقولات ثانویه، دیدگاه شیخ اشراق درباره معقولات ثانویه، نقد ملاصدرا از دیدگاه شیخ اشراق، نگاهی به دو اشکال و نقض بر شیخ اشراق، دیدگاه خواجه نصیر درباره معقولات ثانویه و... مورد بررسی قرار گرفته است.

وجود و ماهیت در فلسفه مشاء، اعتباریات وجود از دیدگاه ابن سهلان ساوی، اصالت ماهیت و اعتباریت وجود از دیدگاه شیخ اشراق، جعل، نتایج و فروع مسئله اصالت ماهیت، نتایج و فروع مسئله اصالت ماهیت، نفی وجود به‌عنوان موضوع فلسفه و... در فصل دوم بخش سوم این جلد مورد بررسی نگارنده قرار گرفته است.

ریشه‌یابی طرح بحث تشکیک در فلسفه مشاء، تشکیک در وجود از دیدگاه مشاء، توجیه صدرالمتألهین شیرازی، دیدگاه محقق سبزواری، تشکیک در ماهیت از دیدگاه مشائیان، اشاره و نقد شیخ اشراق به خلط مشائیان میان اطلاعات عرفی و بحث‌های فلسفی، مبحث تشخص در مکتب مشائی، تصویر مشائیان از تشخص، ریشه تشخص‌بخشی وضع، دیدگاه شیخ اشراق در بحث تشخص، نظریه صدرالمتألهین در مسئله تشخص و... مباحثی است که در فصول سوم و چهارم بخش سوم این اثر مورد بررسی قرار گرفته است.

در بخش چهارم به برخی از آثار مثبت و سازنده دستگاه فلسفی اشراق و حکمت سهروردی پرداخته شده تا خواننده بتواند به جمع‌بندی مناسبی از این دستگاه فلسفی، دست یابد.

شیوه کار در این کتاب را می‌توان در مؤلفه‌های زیر، خلاصه نمود:

الف)- نگرش ساختارمند و نظام‌وار:

مبنای کار نویسنده آن است که کل فلسفه اشراق را به‌عنوان یک مجموعه و یک مکتب، ارائه نماید تا اصول و دیدگاه‌های شیخ اشراق، به دست آید و کار فلسفی او دقیقا تحلیل شود؛ به‌گونه‌ای که خوانندگان آثار و کتاب‌های شیخ اشراق، با مطالعه این نوشته، از پیش، ساختار کلان و منسجمی از فلسفه اشراق را در اختیار داشته باشند تا بتوانند جایگاه منطقی بحث‌های پراکنده و گوناگون آمده در این آثار را دریابند.

ب)- استنادهای فراوان متنی:

برای آنکه گزارش از اندیشه‌های شیخ اشراق، کاملا مستند باشد، نویسنده در گزارش و توضیح هر مسئله، کوشیده است هم به متون مهم خود شیخ اشراق از کلیه آثار او و هم به توضیحات شارحان معتبر این اندیشه، توجه کرده و عبارت‌ها را بیاورد و مورد تجزیه و تحلیل قرار دهد. اهمیت این کار، از این منظر هم قابل توجه است که چون مباحث در این کتاب، به‌صورت موضوعی و بر اساس مجموعه مصنفات ایشان است، آوردن متون مهم مربوط به یک مسئله، آن‌هم از چند کتاب سهروردی، سبب می‌شود خواننده آن بحث را کاملا مرتبط به هم و یکجا مطالعه کند و از این راه، دیدگاه سهروردی را در مورد آن مسئله، دقیق‌تر دریابد.

ج)- نگرش تاریخی:

امروزه اغلب پذیرفته‌اند که توجه به جهات تاریخی یک بحث، در فهم آسان‌تر و بهتر آن مسئله، به محقق یاری می‌رساند و متأسفانه در مباحث فلسفی، چندان به این مهم، توجه نمی‌شود. برخی از ثمرات کار تاریخی در علوم را که در اثر حاضر نیز وجود دارد، می‌توان به شرح زیر برشمرد:

1. روشن شدن صورت مسئله در گذشته و حال؛
2. آموزندگی گفتگوی تاریخی دانشمندان با یکدیگر؛
3. درک فضای ذهنی هریک از اندیشمندان؛
4. تسلط بر تمام زوایای بحث و رسیدن به مرحله سنجش و نقد.

د)- نگرش نواشراقی:

ازآنجاکه معمولا مؤسس یک مکتب فکری معلوم نیست در تطبیق مبانی خود در همه‌جا بتواند صحیح عمل کند و همواره آنها را مراعات نماید، برای گزارش کامل و بهتر یک نظام فکری، باید سراغ پیروان و شارحان آن نظام نیز رفت.

در پایان باید چنین گفت که در اثر حاضر، کوشیده شده است کاری نو و درعین‌حال فراگیر از مبانی و دیدگاه‌های سهروردی به‌صورت مستند ارائه شود. برخی از ویژگی‌های پژوهش حاضر، به شرح زیر است:

1. نویسنده کوشیده است کل دستگاه اشراق را به‌صورت مفصل و جزءبه‌جزء، گزارش و تحلیل کرده و در موارد بسیاری، افزون بر واکاوی مبانی سهروردی، به سنجش آنها نیز دست یافته شود.
2. در گزارش از دستگاه اشراقی، صرفا به کتاب گران‌سنگ «حکمت اشراق» بسنده نشده است؛ زیرا بر اساس شواهد فراوان، بسیاری از دیدگاه‌ها و دست‌کم ریشه‌های نظریه‌های اشراقی سهروردی در آثار دیگر او، مانند مطارحات، تلویحات، مقاومات و... نیز وجود دارد. افزون بر اینکه برای نشان دادن سیر فکری سهروردی و چگونگی رسیدن او به حکمت اشراق، بهره‌گیری از این آثار بسیار مناسب، بلکه ضروری است و در مواردی حل معضلات، ابهامات و غموض موجود در حکمت اشراق، تنها در سایه مراجعه به آثار دیگر سهروردی ممکن است.
3. تلاش شده در همه موارد، پس از گزارش، تحلیل و تبیین دیدگاه سهروردی، متون اصلی خود او نیز آورده و ترجمه شود. این کار، هم در مستندسازی گزارش‌ها و تحلیل‌ها کمک می‌کند و هم به فهم و خواندن کتاب‌های سهروردی یاری می‌رساند و زمینه مراجعه مستقیم به آثار او را فراهم می‌سازد.
4. برای آنکه سیمای شیخ اشراق به‌درستی و کامل، به خواننده ارائه شود، افزون بر دستگاه اشراقی و مبانی آن، دیدگاه‌های کلان دیگر او نیز تحلیل و تبیین شده است.
5. در آغاز جلد نخست، تحلیل تاریخی از سیر پیدایش و خاستگاه‌های حکمت اشراق و نیز شخصیت علمی و رفتاری سهروردی و زمینه‌های فکر او آورده شده است تا خواننده با ریشه‌های این تحول و این مکتب فکری آشنا شود.

وضعیت کتاب

در هر جلد، فهرست مطالب در ابتدا و فهرست منابع و مأخذ، آیات و روایات، اعلام و فهرست تفصیلی موضوعات، در انتهای کتاب آمده و در پاورقی‌ها علاوه بر ذکر منابع، به توضیحات بیشتر نویسنده پیرامون برخی از کلمات و عبارات متن، پرداخته شده است.

منابع مقاله

1. مقدمه و متن کتاب.
2. بی‌نام، برگرفته از سایت «پاتوق کتاب»، دوشنبه 8 مرداد 1397،
3. بی‌نام، برگرفته از سایت «خبرگزاری بین‌المللی قرآن»، دوشنبه 8 مرداد 1397