مقدسی حنبلی، محمد بن مفلح
ابوعبدالله شمس‌الدین محمد بن مفلح مقدسی حنبلی (712-763ق)، از علمای حنفی‌مذهب و شیخ حنفیان در زمان خودش. او درمدرسه‌های صاحبیه و عمریه و سلامیه و صدریه و دارالحدیث و عادلیه تدریس داشت و در امر قضا جانشین حاکم شرع دمشق، پدرزنش جمال‌الدین مرداوی بود. او در فقه و اصول تألیفاتی دارد و بر کتاب‌های فقهی، حواشی نگاشته و بر کتاب‌های حدیث تعلیقاتی زده و کتاب‌هایی در کلام و آداب و وعظ و پاسخ به سؤالات هم دارد. از جمله آثار معروف وی کتاب «الفروع» است.
نام و نسب
نام کامل وی محمد بن مفلح بن محمد بن مفرج رامینی الاصل قاقونی مقدسی دمشقی صالحی حنبلی، ملقب به شمس‌الدین و مکنی به ابوعبدالله است[۱].
ولادت
او در سال 712ق، در بیت‌المقدس به دنیا آمد.
تحصیل
او در بیت‌المقدس رشد کرد و در کودکی به قرائت قرآن پرداخت. منابع تاریخی، زمان انتقالش از بیت‌المقدس را متذکر نشده‌اند، ولی با توجه به اینکه او از عیسای مطعم (متوفی 719 در صالحیه) استماع حدیث کرده، به نظر می‌رسد که انتقالش به آنجا در سنین کم بوده باشد. او در سن پایین به علم‌آموزی روی آورد و از علمای علوم مختلف در فقه و اصول و حدیث و عربی و...، علم آموخت. تا جایی که در این علوم استاد شد و به تحقیق و تصنیف و تدریس و افتا و قضاوت پرداخت و در نهایت شیخ حنابله در زمان خودش در شام شد[۲].
تدریس
او در مدرسه‌های صاحبیه و عمریه و سلامیه و صدریه و دارالحدیث و عادلیه تدریس داشت و در امر قضا جانشین حاکم شرع دمشق، پدرزنش جمال‌الدین مرداوی بود[۳].
اساتید
- عیسی بن عبدالرحمان مقدسی صالحی حنبلی، عیسی مطعم؛
- ابوعبدالله محمد بن مسلم بن مالک زینی صالحی، معروف به قاضی شمس‌الدین بن مسلم؛
- تقی‌الدین ابوالعباس احمد بن عبدالحلیم بن عبدالسلام بن تیمیه حرانی دمشقی حنبلی، معروف به شیخ‌الاسلام احمد بن تیمیه؛
- ابوالعباس احمد بن ابوطالب صالحی، معروف به حجار؛
- بدرالدین محمد بن یحیی بن محمد سلمی حنفی، معروف به ابن فویره نحوی؛
- ابراهیم بن احمد بن هلال حنبلی، معروف به قاضی برهان‌الدین زرعی؛
- ابوالحسن نجم‌الدین علی بن داود بن یحیی اسدی حنفی، معروف به قحفازی نحوی؛
- ابوالحجاج جمال‌الدین یوسف بن عبدالرحمان بن یوسف قضاعی کلبی، معروف به حافظ مزّی؛
- ابوعبدالله شمس‌الدین محمد بن احمد بن عثمان، معروف به حافظ ذهبی؛
- ابوالفضل یوسف بن محمد بن عبدالله حنبلی، معروف به جمال‌الدین مرداوی که پدرزن ابن مفلح بود[۴].
شاگردان
با توجه به اینکه وی شیخ حنابله در زمان خودش بوده و با در نظر گرفتن اینکه در مدارس متعددی تدریس داشته، طبعا باید شاگردان زیادی داشته باشد، اما مراجع ترجمه وی، چیزی از شاگردان وی ذکر نکرده‌اند، به‌جز مواردی که متعلق به شاگردش شیخ شمس‌الدین بن عبید است. برخی شاگردان وی در تتبعی که فهد محمد سدحان در مورد شاگردان وی کرده، عبارتند از:
- شمس‌الدین بن عبید؛
- یوسف بن احمد بن سلیمان، معروف به جمال‌الدین بن طحان حنبلی؛
- عبدالرحمان بن حمدان حنبلی، معروف به زین‌الدین عیفناوی؛
- محمد بن ابراهیم جرمانی دمشقی، معروف به جرمانی حنبلی؛
- محمد بن محمد بن یوسف حنبلی سبط قاضی جمال‌الدین، معروف به شرف‌الدین مرداوی؛
- محمد بن عبدالله بن داود حنبلی، معروف به شمس‌الدین مرداوی؛
- برهان‌الدین و تقی‌الدین ابواسحاق ابراهیم بن محمد بن مفلح حنبلی، شیخ حنابله و قاضی آنان و فرزند ابن مفلح؛
- ابراهیم بن اسماعیل بن ابراهیم مقدسی نابلسی، معروف به برهان‌الدین بن نقیب حنبلی[۵].
وفات
وی در سال 763ق، در صالحیه از دنیا رفت و در «الروضه» در دامنه کوه قاسیون دفن شد. البته اقوال دیگری درباره تاریخ ولادت و وفات او وجود دارد[۶].
آثار
ازآنجاکه مؤلف، در طلب علم ابواب متعددی را آموخته بود، در علوم متعدد فقه، اصول و حدیث نیز اثر دارد؛ او در فقه و اصول تألیفاتی دارد و بر کتاب‌های فقهی، حواشی نگاشته و بر کتاب‌های حدیث تعلیقاتی زده و کتاب‌هایی در کلام و آداب و وعظ و پاسخ به سؤالات هم دارد. اما اهتمامش به نگارش آثار فقهی بیشتر بوده و ازاین‌رو به این آثار و به‌خصوص به کتاب «الفروع» مشهور است تا جایی که وی را به نام این کتاب می‌شناسند و می‌گویند: ابن مفلح صاحب الفروع[۷]. آثار وی در سه بخش چاپی و خطی و مؤلفات منسوب به وی که یافت نشده، مطرح می‌شود:
آثار چاپی
- الفروع (مهم‌ترین کتاب او که بسیاری از علما بر آن حاشیه نگاشته‌اند)؛
- النكت والفوائد السنية علی مشكل المحرر لمجدالدين بن تيميه؛
- آداب الشرعية الكبری (الآداب الشرعية والمنح المرعية)[۸].
آثار خطی
أصول الفقه (این کتاب گویا تنها اثر خطی مؤلف بوده که دکتر فهد بن محمد سدحان آن را یافته و همراه با تحقیق و تعلیقه به چاپ رسانده است)[۹].
آثار منسوب به وی که یافت نشده است
- حواشی بر کتاب «المقنع» ابن قدامه حنبلی (متوفی 620ق)؛
- تعلیقه بر «المنتقی من أحاديث الأحكام» ابن تیمیه (متوفی 652ق)؛
- الآداب الشرعية الوسطی؛
- الآداب الشرعیة الصغری؛
- مسائلی که وی به آنها پاسخ گفته است[۱۰].
پانویس
منابع مقاله
فهد بن محمد سدحان، مقدمه کتاب «أصول الفقه»، اثر مقدسی حنبلی، محمد بن مفلح، با تحقیق، تعلیقات و مقدمه دکتر فهد بن محمد سدحان، مكتبة العبيكان، ریاض، 1420ق.