دیوان رباعیات اوحدالدین کرمانی
دیوان رباعیات اوحدالدین کرمانی، مشتمل بر بخشی از رباعیات حامد بن ابیالفخر کرمانی، مشهور به اوحـدالدین کـرمانی، از عرفای اواخر قرن ششم و اوایل قرن هفتم است. کتاب به کوشش احمد ابومحبوب تصحیح و با مقدمه محمدابراهیم باستانی پاریزی منتشر شده است.
| دیوان رباعیات اوحدالدین کرمانی | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | اوحدالدین کرمانی، حامد بن ابیالفخر (نویسنده)
ابو محبوب، احمد (گردآورنده) باستانی پاریزی، محمدابراهیم (مقدمه‌نويس) |
| عنوان‌های دیگر | ديوان |
| ناشر | صدا و سيمای جمهوري اسلامى ايران، انتشارات سروش |
| مکان نشر | ايران - تهران |
| سال نشر | مجلد1: 1366ش , |
| موضوع | شعر عربی - قرن 7ق. شعر فارسی - قرن 7ق. |
| زبان | فارسی |
| تعداد جلد | 1 |
| کد کنگره | PIR 5154 /د9 |
ساختار
کتاب، مشتمل بر دو مقدمه از باستانی پاریزی و ابومحبوب، 1807 رباعی، اشعار و قطعات پراکنده، مطلبی با عنوان نقد انتساب و تعلیقات است.
گزارش محتوا
باستانی پاریزی، در مقدمه کتاب به ذکر پیشینه بررسی اشعار اوحدالدین کرمانی پرداخته است. سپس چگونگی فراهم شدن این اثر را این‌گونه توضیح می‌دهد: «وقتی خبر شدم که دوست بزرگوار و جوان فاضل و محقق محبوب ما آقای ابومحبوب همت بر به انجام رساندن این مهم بسته و وقت و کوشش خود را صرف تهیه و تنظیم و ترتیب و تصحیح رباعیات همشهری نامدار ما – اوحدالدین کرمانی - ساخته‌اند و استاد بزرگوار عال‌ی‌قدر عارف معارف ولایت، هم‌ولایتی شیخ عطار، آقای دکتر شفیعی کدکنی با عین عنایت و چشم خریداری بدان نگریسته، آقای ابومحبوب را در این راه دشوار همراهی و هدایت کرده‌اند، معلوم است که تا چه حد خشنودی و انبساط دست داد، مخصوصاًً که به اشاره آن استاد، این بنده ناتوان را نیز در این ثواب سهیم ساخته، لطف فرموده اشاره کرده‌اند تا چند سطری، مقدمه‌گونه، بر این رباعیات بنویسد»[۱].
مصحح، در مقدمه خویش، به شرح حال، اساتید، شاگردان و آثار اوحدالدین کرمانی پرداخته و در توضیح اعتقاد و روش او می‌نویسد: «وی فقیه شافعی بوده و از رباعیات وی نیز پیداست که ظواهر شرع را کاملاً رعایت می‌کرده است. اما طریقه او در تصوف مبنی بر ستایش زیبایی و مظاهر آن بود و خود این روش را این‌گونه بیان می‌کند:
| جان طفل ره است و شاهدی دایه اوست | شاهدبازی همیشه سرمایه اوست | |
| این صورت زیبا که توش می‌بینی | آن شاهد نیست لیکن این سایه اوست» |
[۲].
ابومحبوب، در مقدمه‌اش این کتاب را کامل‌ترین اثر در رابطه با این شاعر دانسته و مباحث مطرح‌شده در آن را این‌گونه تشریح کرده است: «به‌جز این مجموعه که اساس کار ماست اثر کامل و تدوین‌شده دیگری از اوحدالدین در دست نیست. این مجموعه تشکیل شده است از یک مقدمه که خود کاتب به نثر مصنوع نگاشته و پس از آن فصولی را به نثر آورده و به آن «فواید» نام داده است. این بخش همه به زبان عربی است که ترجمه آنها را در پاورقی آورده‌ام.
قسمت اول آن درباره انواع مردم و سعادت و شقاوت آنهاست. سپس قسمتی در طلب، قسمتی در اقسام وجود، موعظه اوحدالدین به خلیفه المستنصر و کلامی موجز در محبت و معصیت است؛ پس از آن سه قسمت دیگر که آنها هم به زبان عربی است، آورده شده است که هر سه از مناقب اوست و اولی در مناقب اوحدالدین آمده است و دوتای دیگر در آن نیست. پس از آن نظمی به فارسی تحت عنوان «وزن معجون» آمده و به اوحدالدین نسبت داده شده است؛ البته شبیه به آن در نسخه خطی دیگری هم آمده است که متعلق به دارالکتب قاهره است. پس از این نظم، فهرست فصول و ابواب رباعیات و بعد از آن نیز رباعیات در دوازده باب با فصول مختلف و موضوعات گوناگون آغاز می‌شود. البته این تقسیم‌بندی‌ها از خود کاتب است»[۳].
ابومحبوب در تصحیح این اثر از برخی اشتباهات غفلت کرده است؛ همان گونه که محمد کانار به اشتباه افتاده است؛ به‌عنوان مثال در بیت:
| در عشق تو انتهاست تنهایی من | در دست تو عاجز است توانایی من |
صحیح: «در عشق تو اَنبُه (انبوه) است تنهایی من». در نسخه کانار نیز «آیتهاست» آمده است و هیچکدام از دو مصحح متوجه لطف پارادوکـس موجود در این مصراع (یعنی: انبوه تنهایی) نشده‌اند[۴].
در ابتدای بخش ضمائم کتاب، بحثی تحت عنوان نقد انتساب مطرح شده است. نویسنده در این بحث به این نکته تصریح کرده که بسیاری از رباعیات این متن به دیگران نیز منسوب شده است که گاهی این انتساب درست و گاهی نادرست است. سپس به بررسی این موضوع پرداخته و البته نتایج این بررسی را صددرصد صحیح و بی‌خدشه ندانسته است. اعتبار نسخه یا انتساب، زندگی شاعر، سبک کلام و اجماع نسخ و تذکره‌های معتبر چهار موردی است که محقق اثر توجه به آنها را در این مطالعه لازم دانسته است. سپس با اشاره به 12 نسخه مورد استفاده‌اش در قریب به سی صفحه رباعیات منتسب را با ذکر شماره مطرح کرده است؛ مثلاً رباعی 129 را منسوب به عطار دانسته که در مختارنامه آمده است.[۵].
ابومحبوب، تعلیقات خود را نیز این‌گونه توضیح داده است: «در قسمت تعلیقات نیز حتی‌المقدور موارد اشاره به آیات و روایات را با ذکر مأخذ آورده‌ام و ابیات عربی را ترجمه کرده‌ام و اسامی تاریخی و ضربالمثلها را نیز توضیح داده‌ام؛ البته به‌طور حتم غالباً ً منابع فکری این رباعیات از روایات بوده است که برخی بسیار مشهور هم هستند؛ به‌خصوص در رباعیات اخلاقی و عبادی. به‌هرحال حتی‌المقدور آشکارترین و نزدیکترین و روشنترین اشارات را با مأخذ ذکر کرده‌ام[۶].
وضعیت کتاب
فهرست مندرجات کتاب در ابتدای آن آمده است. ضمایم کتاب مشتمل بر نقد انتساب، تعلیقات، فهرست لغات، فهرست الفبایی رباعیات و فهرست مآخذ نیز در انتهای آن ذکر شده است.
مصحح در پاورقی، اشکالات و غلطهای وزنی و قافیه‌ای را توضیح داده است و اگر جزئی اصلاحپذیر بوده، با توضیح در پاورقی اصلاح قیاسی کرده است.[۷].
ایران‌شناس معاصر، پرفسور محمد کانار نیز این اثر را تصحیح و ترجمه کرده است. کتاب او مشتمل بر 2202 رباعی از اوحدالدین است که 400 رباعی از رباعیات کتاب حاضر بیشتر است.[۸].