الكامل في ضعفاء الرجال

الكامل في ضعفاء الرجال، اثر امام حافظ ابواحمد عبدالله بن عدی جرجانی (277-‌365ق)، کتابی است پیرامون راویان ضعیف که با تحقیق سهیل زکار و یحیی مختار غزاوی به چاپ رسیده است.

الكامل في ضعفاء الرجال
پدیدآوران	غزاوی، یحیی مختار (مصحح) ابن عدی، عبدالله بن عدی (نویسنده)
ناشر	دار الفکر
مکان نشر	لبنان - بيروت
سال نشر	1409ق. = 1988م.
چاپ	چاپ سوم چاپ دوم
موضوع	ضعفا (حديث) حديث - علم الرجال احاديث اهل سنت - قرن 4ق. محدثان اهل سنت
زبان	عربي
تعداد جلد	8
کد کنگره	‎‏/‎‏الف‎‏2‎‏ک‎‏2 / 114/5 BP ‏

اهمیت کتاب

دانشیان اهل سنت، ابن ‌عدی را حافظ، ثقه و مأمون دانسته‌ و کتاب الكامل را تا عصر مؤلف بی‌همتا شمرده و همواره بر آن اعتماد کرده‌اند.

ساختار

کتاب با مقدمه محقق آغاز و مطالب در هشت جلد، تنظیم شده است.

تعداد تراجم موجود در این کتاب، افزون بر ۲۲۰۹ ترجمه است و مطالب آن، دربردارنده شرح حال ضعفا و مجهولان و هر کسی است که از ضعفش سخنی به میان آمده باشد؛ اگرچه رجالیان در ضعف او هم‌داستان نباشند و گروهی به تعدیل و گروهی دیگر به جرحش حکم کرده باشند.

گزارش محتوا

در مقدمه محقق، ابتدا شرح حال مختصری از مؤلف ارائه گردیده و سپس، به برخی از ویژگی‌ها و اهمیت کتاب، اشاره شده است.

کتاب با مقدمه مفصل نویسنده آغاز می‌شود. مقدمه خود در سی باب سامان یافته ‌است. در ابواب سی‌گانه از موضوعات گونا‌گونی سخن به میان آمده است که مهم‌ترین آنها عبارتند از: حرمت کذب بر رسول خدا و کیفر و عقوبت آن، انواع و اقسام کذب، دوری جستن صحابه، تابعان و بزرگان اهل سنت از دروغ، شرح حال و اقوال پیشوایان جرح و تعدیل اهل سنت، مدح و ذم برخی مناطق و راویان آن، ویژگی کسانی که باید از آنها حدیث دریافت کرد و کسانی که دریافت روایت از آنان بایسته نیست. ابن ‌عدی برای تبیین هریک از این موضوعات، از احادیث پیامبر(ص) و سخنان بزرگ‌دانشیان اهل سنت، بهره جسته است.

پس از مقدمه متن اصلی، کتاب در سه بخش آغاز شده است: در بخش نخست راویانی ذکر شده‌اند که نام آنها مشخص است. در بخش دوم کسانی آورده شده‌اند که به کنیه شناخته شده‌اند، اما نشانی از اسم آنها وجود ندارد یا نامشان به‌درستی تعیین نشده ‌است. در واپسین بخش، افرادی دیده می‌شوند که نام و کنیه‌ا‌شان مشخص نیست و تنها به قبیله‌ای منسوب شده‌‌اند و یا با عنوان مولی فلان از آنها یاد شده ‌است.

اطلاعات موجود درباره راویان

اطلاعات موجود درباره راویان به شرح ذیل می‌باشد (به‌منظور آشنایی با محتوای کتاب، در هر مورد، یک مثال آورده شده است):

1. اسم و نسب: طلحة بن عبدالرحمن السلمي واسطي: يكنی أبامحمد.
2. کنیه: عبدالله بن نافع الصائغ: يکنی أبامحمد.
3. شهرت: نعيم بن حماد المرودي خزاعي: يعرف بالفارض، طلحة بن عبدالرحمن السلمي واسطي: يقال أبوسليمان المعلم.
4. نسبت خانوادگی، قبیله‌ای و شهر: بكر بن خُنَيْس: كوفی، ليث بن أبي‌سليم كوفي: أموي.
5. محل سکونت: نعيم بن حماد المرودي خزاعي: سكن مصر.
6. سفرها: نعيم بن حماد المرودي خزاعي: حُمِلَ إلی العراق.
7. اشاره به منصب و شغل راوی: عبدالرحمن بن زياد: ولي قضاء لمروان بن محمد بن مروان علی إفريقية.
8. مشایخ و شاگردان: «خالد بن ذكوان أبوالحسين مديني... قال الشيخ: ولخالد بن ذكوان أحاديث وليست بالكثيرة روى عنه حماد بن سلمة وبشر...»؛ «طلحة بن نافع أبوسفيان صاحب جابر وقد روى عن جابر أحاديث صالحة رواه الأعمش عنه ورواه عن الأعمش الثقات وهو لا بأس به وقد روى عن أبي‌سفيان هذا غير الأعمش بأحاديث مستقيمة».
9. زمان وفات راوی: بحر بن كنيز السقاء أبوالفضل الباهلي بصري جد أبي‌حفص الفلاس سمعت عبدالله بن محمد بن عبدالعزيز يقول رأيت في كتاب محمد بن سعد بحر بن كنيز السقاء يكنى أباالفضل مات سنة ستين ومائة...
10. مذهب: ضرار بن صرد كوفي: هو في جملة من ينسبون إلی التشيع بالكوفة.

روش‌شناسی کتاب

الف)- شیوه تنظیم راویان: ابن‌ عدی در کتاب خود راویان را این‌گونه دسته‌بندی کرده است:

1. اسامی در ابواب الفبایی آورده‌ شده‌اند.
2. ترتیب الفبایی تنها در حرف اول اسامی رعایت شده است.
3. ذیل هریک از حروف الفبا برای اسم‌های پرتکرار، ابوابی جداگانه سامان داده ‌است. در این ابواب به احترام پیامبر(ص) نام‌هایی مانند احمد و محمد را مقدم داشته ‌است. افزون بر این، اسامی مشهور هم مقدم شده‌اند. برای نمونه حفص بر حرب و زهیر بر زبیر مقدم شده‌اند.
4. در پایان برخی ابواب الفبایی نام‌های تک و بدون مصادیق گوناگون را در عنوان «أسامي شَتَّی مِمَّن ابتداءُ أساميهم...» ذکر کرده ‌است.

ب)- شیوه شناخت حال راویان: ابن ‌عدی خود در بیان شیوه‌اش می‌نویسد: «در کتابم هرکس را که ضعفی درباره او وارد شده است، آورده‌ام. حتی از کسانی یاد نموده‌ام که رجالیان درباره آنها اختلاف کرده، برخی جرح و برخی دیگر تعدیلش نموده‌اند. درباره کسانی که مورد اختلافند، بدون جانبداری و در حد دانش خویش برخی اقوال را بر دیگری ترجیح داده‌ام؛ زیرا ممکن است جارح درباره فردی ناعادلانه قضاوت کرده و معدِّل در اثر هواخواهی، او را توثیق کرده باشد».

ذهبی در ‌این‌باره می‌گوید: «در الكامل شرح حال تمامی کسانی که کوچک‌ترین جرحی درباره ایشان وارد شده است، وجود دارد، ‌اگرچه از رجال صحیحین باشند. اما ابن ‌عدی در حد امکان به دفاع از آنها پرداخته ‌است. در هر شرح حال، حدیث یا احادیث منکر فرد را می‌آورد. ابن ‌عدی در رجال، بر حسب اجتهاد خود می‌نویسد و فردی منصِف است.

ابن‌ حجر تصریح می‌کند که ابن‌ عدی احادیث منکر ثقات را نقل می‌کند.

با بررسی کتاب و از گذر سخنان بزرگان اهل سنت چنین به دست می‌آید که ابن‌ عدی رجالی‌ای معتدل و منصف است و نظرات خویش را در نهایت احتیاط و دقت بیان می‌دارد. الفاظی که به‌کار می‌گیرد، گویای گوشه‌هایی از دقت او است. برخی از این واژه‌ها عبارتند از: «مشهور معروف من الثقات»، «في نفسه صالح»، «صدوق»، «من ثقات الناس»، «هو عندي ممن يجب أن يقبل حديثه»، «كان لا يتعمد الكذب إنما كانت غفلَة فيه وحديثه مضطرب»، «متماسك في الحديث لا بأس به»، «لم يكن صاحب حديث»، «عامة ما يرويه منكر»، «منكر الحديث عن الثقات يسرق الحديث»، «هو عندي لين»، «هو ممن يكتب حديثه»، «يكتب حديثه في الضعفاء» و....

الكامل ابن ‌عدی چند دسته از راویان را در بر می‌گیرد: ضعفا؛ ثقاتی که سخنی در ضعفشان آمده و یا احادیث آنان منکر دانسته شده است؛ کسانی که در جرح و تعدیلشان اختلاف است؛ افرادی که با وجود علم به محفوظ و مشهور نبودن احادیث آنها، هیچ‌یک از رجالیان درباره ضعفشان سخنی نگفته‌اند.

ج)- شیوه اطلاع‌رسانی درباره راوی: ابن‌ عدی پس از ذکر داده‌های مربوط به شناخت ذات راوی مانند نام، کنیه، لقب، شهرت، منطقه و...، سخنان پیشوایان جرح و تعدیل را در مدح و ذم راوی می‌آورد. او در ذکر اقوال پیشوایان روش مشخصی ندارد؛ ازاین‌رو گاه بخاری، گاه ابن‌ معین و در برخی موارد احمد بن حنبل یا علی بن مدینی را مقدم می‌دارد. همچنین روایت یا روایت‌های مرفوع، موقوف یا مقطوعی را که سبب تضعیف فرد است، ذکر می‌کند. در گام بعدی گاه علت‌ها و آسیب‌های وارد‌شده به حدیث را آشکار می‌سازد و به‌روشنی مکان و سبب این علت‌ها را نشان می‌دهد. چنین مطالبی را معمولاً با تعبیر «قال الشيخ» بیان می‌کند. البته توضیحات و تعلیقاتی از این دست در همه جا دیده نمی‌شود. ابن‌ عدی گاه برای یک متن چندین سند و یا برای یک سند، چندین متن ذکر می‌کند. ناگفته خود پیداست که برخی احادیث به‌تناسب راویان متعدد آن در شرح حال چندین راوی تکرار شده‌اند.

ابن ‌عدی در برخی شرح‌‌حال‌ها قصص و حکایات نقل‌شده درباره راوی را می‌آورد. او در این‌باره با تساهل عمل کرده و به صحت و سقم حکایت‌ها چندان توجه ننموده است. در پایان هم نظر نهایی و قطعی خویش را در جمع‌بندی، ترجیح اقوال و داده‌های پیشین به‌اختصار بیان می‌کند.

وضعیت کتاب

با توجه به اهمیت «الكامل»، تألیفات گونه‌گونی پیرامون آن نوشته شده است. برخی آن را مختصر کرده‌اند؛ «مختصر الكامل» تقی‌‌الدین احمد بن علی مقریزی و «عدة الفاضل في اختصار الكامل» احمد بن ایبک دمیاطی از این دست نگاشته‌ها هستند. محمد بن طاهر مقدسی و ابوالعباس بنانی معروف به ابن ‌الرومیه نیز کتاب ابن ‌عدی را خلاصه کرده‌اند.

گروهی دیگر از دانشیان، تکمله‌هایی بر این کتاب نگاشته‌اند. «الحافل ذيل علی الكامل» ابوالعباس بنانی و «تكملة الكامل» ابن ‌قیسرانی در شمار این تکمله‌ها هستند. ابن‌ قیسرانی افزون بر تألیف پیش‌گفته، سیاهه‌ای از احادیث موجود در «الكامل» فراهم آورده و نامش را «ترتيب أحاديث الكامل» گذارده است.

فهرست مطالب هر جلد، در انتهای همان جلد آمده و فهارس فنی کل مجموعه، شامل فهرست اطراف حدیث و آثار، اعلام راویان ضعیف و کنیه و القاب، در جلد هشتم، جای گرفته است.

در پاورقی‌ها، علاوه بر ذکر منابع و ترجمه مختصر اعلام مذکور در متن، به توضیح و تشریح مختصر برخی از کلمات و عبارات متن، پرداخته شده است.

منابع مقاله

1. مقدمه و متن کتاب.
2. رحمان‌ستایش، محمدکاظم، «کتب رجال اهل سنت»، دانشکده مجازی علوم حدیث، ایران، قم.