الوجيز في تعريف كتب الحديث

الوجيز في تعريف كتب الحديث، تألیف سید عبدالماجد الغَوری، کتابی در معرفی مشهورترین کتب در موضوعات مختلف علم حدیث است. مقدمه مختصر کتاب به قلم نویسنده است.

الوجيز في تعريف كتب الحديث
پدیدآوران	غوری، سید عبدالماجد (نویسنده)
ناشر	دار ابن کثير
مکان نشر	سوريه - دمشق لبنان - بيروت
سال نشر	1430ق. = 2009م.
چاپ	چاپ اول
شابک	‎978-9953-520-57-5
زبان	عربي
تعداد جلد	1
کد کنگره	‏/غ9و3 / 115 BP

ساختار

کتاب، مشتمل بر مقدمه‌ای مختصر و سی عنوان است. در ذیل هر عنوان ابتدا توضیح مختصری ذکر و سپس مشهورترین آثار در آن موضوع معرفی شده است.

گزارش محتوا

نویسنده در مقدمه کتاب، سبب و انگیزه خود را از نگارش کتاب این‌گونه توضیح می‌دهد: بدون شک شناخت کتب هر علمی، اولین گام در تحصیل و مطالعه آن علم است و ازآنجاکه هر کتابی شیوه خاص و روش یگانه‌ای دارد که چاره‌ای از اطلاع از آن نیست، طلبه و محقق به هنگام اشتغال به علم باید از ویژگی‌ها و مزایای کتب آن علم مطلع باشد. با توجه به اهمیت این مطلب، در این کتاب محقر به معرفی بعضی از مهم‌ترین کتب حدیثی پرداختم که هرکس که به مطالعه، تدریس، تحقیق و تألیف علم حدیث مشغول است بی‌نیاز از آگاهی یافتن بر آنها نخواهد بود‏.

«صحاح» اولین کتب حدیثی است که نویسنده به معرفی آن پرداخته است. نویسندگان این کتب با توجه به شروط و استقراء‌شان خود را ملتزم به ذکر احادیث صحیح در این آثار دانسته‌اند. البته این التزام بدین معنا نیست که پایبند به شروط صحت جمهور محدثین باشند، بلکه التزام به آن شروط سبب نام‌گذاری کتبشان به «صحاح» بوده است. نویسنده، معتقد است که این موضوع در واقع محقق نشده و تنها شیخین، بخاری و مسلم، به این شرط عمل کرده و غیر این دو در کتاب‌هایشان احادیث حسن و ضعیف را نیز آورده‌اند‏.

در ذیل این عنوان سیزده کتاب معرفی شده است که برخی چون صحیح بخاری، مسلم، ابن خزیمه و ابن حبان با عنوان صحیح و برخی نیز چون المنتقی ابن جارود و الإلزامات دارقطنی بدون عنوان صحیح هستند‏.

«جوامع» کتبی هستند که احادیث آنها بر اساس ابواب فقهی مرتب شده و در آنها همه اقسام حدیث یافت می‌شود؛ احادیث عقاید، احکام، رقاق، آداب اکل و شرب، سفر، نشست و برخاست، تفسیر، تاریخ، سیر، فتن و مناقب. کتب جوامع، اختلاف چندانی با عموم کتب سنن ندارند، جز اینکه در کتب سنن غالباً ابواب عقاید، فتن و مناقب نیامده است. در این عنوان شش کتاب از جمله جامع بخاری، مسلم و ترمذی ذکر شده است. جامع ترمذی به‌لحاظ کثرت فواید علمی، در بین کتب جوامع و سنن ممتاز است‏.

با توجه به کثرت کتب سنن، نویسنده تنها به معرفی 24 عنوان از مشهورترین این کتب اکتفا کرده است؛ سنن ابن جریج، سعید بن منصور، ابن ماجه، دارقطنی و بیهقی از آن جمله است‏.

«آثار» از دیگر کتب حدیثی است. علمای اهل سنت در این کتب اقدام به گردآوری مرویات صحابه از نبی(ص) در دواوین بزرگی کرده‌‌اند. آنها روایات منقول از صحابه و تابعین و تابعین تابعین از علمای صدر اول را گردآوری نموده‌اند. نویسنده، این نوشته‌ها را به چهار مجموعه: مصنفات، تفاسیر مسنده، اختلافات و کتب دیگر تقسیم کرده است. در ذیل هر بخش تعدادی از آثار ذکر شده است که مصنف ابن ابی‌لیلی انصاری، تفسیر سفیان ثوری، الآثار محمد بن حسن شیبانی و المستدرك حاکم نیشابوری از آن جمله است‏.

«موطآت» در اصطلاح محدثین، کتبی هستند که مطابق ابواب فقهی مرتب شده‌اند و مشتمل بر احادیث مرفوع، موقوف، مقطوع و آراء بعضی علما و... است. موطأ کاملاً مانند مصنَّف است، اگرچه نامش متفاوت است. مشهورترین موطآت عبارتند از: موطأ امام مالک، موطأ ابن ابی‌ذئب، موطأ ابراهیم بن ابی‌یحیی، الموطأ الصغير عبدالله بن وهب مصری و موطأ اسماعیل قاضی‏.

«مسانید» از دیگر منابع حدیثی اهل سنت است که بر طبق ابواب فقهی مرتب نشده است، بلکه موضوع آن گردآوری جداگانه احادیث هر صحابی است، خواه صحیح یا حسن یا ضعیف باشد. در مسانید، احادیث به‌ترتیب حروف الفبا، یا قبائل، یا سابقه در اسلام یا شرافت نسبی و مانند آن مرتب شده‌اند. در این قسمت 26 مسند به‌اختصار معرفی شده‌اند. مسانید ابوحنیفه نعمان بن ثابت، ابوداود طیالسی، خلیفة بن خیاط و احمد بن حنبل شیبانی از معروف‌ترین مسانید هستند‏.

«معاجم» در اصطلاح محدثین کتبی است که در آن احادیث به‌ترتیب صحابه، یا شیوخ یا بلدان و مانند آن ذکر شده و غالباً به‌ترتیب حروف الفباست. لفظ «معجم» در اصل برای کتب لغت مرتب‌شده بر طبق حروف الفبا وضع شد: مانند تهذيب اللغة، القاموس و مختار الصحاح. پس از آن لفظ «المعجم» برای تألیفات مختلف استعاره گردید‏. «المعجم الصغير» از جمله معاجمی است که طبرانی در آن از هزار شیخ و از هر شیخ یک یا دو حدیث روایت کرده و مجموع احادیثش بالغ بر 1200 حدیث و اکثرش از غرائب است‏.

«الأحاديث القدسية»: حدیث قدسی، به حدیثی گفته می‌شود که از نبی(ص) نقل شده با اسنادش به پروردگار عز و جل و به جهت اضافه شدن حدیث به ذات قدسی پروردگار، حدیث قدسی نامیده شده است. حدیث قدسی را «حدیث الهی» و «حدیث ربانی» هم می‌گویند. «المواعظ في الأحاديث القدسية» غزالی (متوفی 505ق) و «الأحاديث القدسية» نووی (متوفی 676ق) و «المقاصد السنية في الأحاديث الإلهية» علی بن بلبان فارسی (متوفی 739ق) از مشهورترین این آثار است‏.

«شروح الحديث» از دیگر کتب علم حدیث است. علما در ابتدای قرن چهارم هجری به شرح حدیث نبوی اهتمام داشتند و الفاظ غریب احادیث را شرح و معانی آن را تبیین کردند. همچنین اسانیدش را از جهت علم حدیث مورد بحث قرار دادند و احکامی که از این احادیث استنباط و استفاده می‌شود را تبیین کردند. برخی، کتاب مشخصی از مشاهیر کتب حدیث، مانند صحیح بخاری یا مسلم را شرح کردند. بعضی هم چون بغوی در «شرح السنة» کتابی مستقل در شرح حدیث نوشتند و اثر خود را مقید به کتاب معینی نکردند‏.

وضعیت کتاب

فهارس مصادر و مراجع، اسامی کتب به‌ترتیب حروف الفبا و فهرست محتویات کتاب در انتهای آن آمده است. منابع مطالب و ارجاعات و توضیحات اندک، اما مفیدی در پاورقی‌های کتاب ذکر شده است.

منابع مقاله

مقدمه و متن کتاب.