تاريخ الثقات

تاريخ الثقات، اثر امام حافظ ابوالحسن احمد بن عبدالله بن صالح عجلی (182-‌261ق)، کتابی است رجالی پیرامون راویان ثقه که با ترتیب حافظ نورالدین علی بن ابی‌بکر هیثمی (متوفی 807ق)، تضمینات حافظ ابن حجر عسقلانی و تحقیق و تصحیح عبدالمعطی قلعجی به چاپ رسیده است.

تاريخ الثقات
پدیدآوران	هیثمی، علی بن ابوبکر (گردآورنده) ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی (مصحح) قلعجی‏، عبدالمعطی امین (محقق) عجلی، احمد بن عبدالله (نویسنده)
ناشر	دار الکتب العلمية
مکان نشر	لبنان - بيروت
سال نشر	1428ق. = 2007م.
چاپ	چاپ دوم
موضوع	محدثان اهل سنت - سرگذشت نامه
زبان	عربي
تعداد جلد	1
کد کنگره	‏‎‏/‎‏ع‎‏3‎‏ت‎‏2‎‏ ‎‏1386 / 115 BP

سخن بزرگان درباره کتاب

ولید بن بکر اندلسی، از راویان کتاب، در توصیفش چنین می‌گوید: «این کتاب دربردارنده پرسش‌هایی است که برخی از آنها گاه به دلیل وجود فوایدی بیشتر تکرار شده‌اند. احمد بن صالح عجلی سر آن نداشت که این مجموعه را گرد آورد، بلکه این اطلاعات برآیند شنیده‌ها، پرسش‌ها و املاهایی از او است که پسرش صالح در ایام جوانی آنها را بدون ترتیب و تهذیب ویژه‌ای جمع کرد».

ساختار

کتاب با مقدمه محقق آغاز گردیده و اسامی روات، به‌ترتیب حروف الفبا، ذکر شده است.

گزارش محتوا

در مقدمه، ابتدا شرح حال مختصری از مؤلف ارائه گردیده و سپس، ضمن اشاره به احادیثی که از روایت کردن از ضعفا نهی می‌کنند، به معرفی کتبی پرداخته شده است که در زمینه جرح و تعدیل، به رشته تحریر درآمده و در پایان، به برخی از ویژگی‌های اثر حاضر، اشاره شده است.

با گسترش دانش رجال و نیاز به جستجوی احوال راویان حدیث، برخی بر آن شدند تا اسامی راویان ثقه را جدا کنند و آن را در کتابی مستقل، گرد آورند. این کار، همگام با جداسازی اسامی راویان ضعیف، انجام شد و ابوالحسن احمد بن عبدالله بن صالح عجلی، از جمله نخستین کسانی بود که در موضوع ثقات، کتاب نوشتند. در روزگار ما، جز گزارش‌هایی چند و نسخه‌ای ناقص از اصل کتاب، چیزی دیگر در دسترس نیست و تنها ترتیب و تنظیم «تاريخ الثقات» در دسترس ما قرار دارد که دانشیانی چون سبکی و هیثمی آن را سامان داده‌اند. ازاین‌رو ملاک ما نیز در بازشناسایی ویژگی‌ها و روش کتاب، همین کتاب‌هاست. اما پیش از پرداختن به این موضوع به اصل نگاشته نیز اشارتی گذرا خواهیم داشت.

بنا بر گزارش بستوی، محقق یکی از چاپ‌های کتاب، نسخه‌ای از اصل کتاب عجلی به دست او رسیده است. این نسخه حدوداً دو جزء از اصل کتاب و نیمی از کتاب مرتب‌شده به‌وسیله هیثمی و سبکی است. با تحلیل و بررسی نسخه پیش‌گفته، می‌توان کتاب را به‌لحاظ شیوه، به سه بخش تقسیم کرد:

1. بخش نخست: دربردارنده راویان بصری، مدنی، مکی، حجازی، یمنی، شامی، مصری و کوفی است.
2. بخش دوم: شرح حال و حکایت‌های گونه‌گون و پراکنده‌ای از بصریان، مکیان، مدنیان، بغدادیان و دیگران است که بدون چینشی خاص آمده‌اند.
3. بخش سوم: درباره صحابه، پدران، فرزندان، نوادگان و سایر منسوبان به ایشان است. این بخش با اهل بیت پیامبر(ص) آغاز می‌شود، با یادکرد خلفای راشدین ادامه می‌‌یابد و به ذکر دیگر صحابیان خاتمه می‌‌یابد.

در بخش نخست و سوم این نسخه، می‌توان به‌صورت نسبی نظام طبقاتی و تنظیم بر اساس شهرها را مشاهده کرد. ناگفته خود پیدا است که این قضاوت بر اساس شواهد موجود است و پیرامون کلیت کتاب نمی‌‌توان به‌طور قطع داوری کرد.

همان‌ گونه که در آغاز گفتیم، امروزه تنها تألیفات پیرامون کتاب عجلی نماینده نگاشته او هستند و اصل کتاب به‌صورت کامل در دست نیست. تقی‌الدین ابوالحسن علی بن عبدالکافی سبکی (متوفی ۷۵۶ق) از جمله کسانی است که داده‌های کتاب را به‌ترتیب الفبایی مرتب نموده است. کار او در باب «الف» اسامی، بسیار دقیق و با رعایت ترتیب الفبایی کامل است؛ اما از باب «باء» به بعد این دقت فرو می‌‌کاهد و ترتیب الفبا به حرف اول محدود می‌شود. در برخی ابواب، صحابه و در پاره‌ای دیگر، هم‌نامان پیامبر(ص) مقدم می‌‌گردد. پس از اسامی هم کنیه‌ها و در پایان از زنان یاد می‌شود.

یکی دیگر از تألیفات پیرامون کتاب، ترتیب نورالدین ابوالحسن علی بن ابی‌‌بکر بن سلیمان هیثمی (متوفی ۸۰۷ق) است. هیثمی می‌گوید که به‌تصریح استادش، زین‌الدین عراقی، این کتاب را نوشته است. مطلبی که در ادامه خواهد آمد، در واقع گزارشی از کتاب عجلی است که به دست هیثمی بر اساس ابواب الفبایی مرتب و منظم شده است.

تعداد باب‌ها و فصل‌های کتاب

نخست راویان مرد در ابواب زیر ذکر شده‌اند:

1. باب اسامی؛
2. باب کنیه‌ها؛
3. باب کسانی که با نام پدرشان شناخته می‌شوند؛
4. باب انساب برای راویان مرد؛
5. باب مولی الربیع بن خیثم؛
6. باب صحابه‌ای که در کوفه یا دیگر شهرها ساکن شده‌اند.

پس از این، راویان زن در بخش‌های زیر معرفی شده‌اند:

1. باب اسامی زنان؛
2. باب همسران رسول اکرم(ص)؛
3. باب کنیه زنان.

تعداد عناوین موجود در کتاب

در این کتاب حدود ۲۱۲۵ نفر ثقه معرفی شده‌اند.

اطلاعات موجود درباره راویان

اطلاعات گردآوری‌شده در شرح‌حال‌ها به قرار زیر است (به‌منظور آشنایی با این اطلاعات، در هر مورد یک مثال آورده شده است):

1. اسم و نسب: بشر بن حرب.
2. کنیه: جامع بن شداد: يكنى أبا‌صخرة المحاربي.
3. نسبت خانوادگی، قبیله‌ای و شهر: تلید بن سلیمان: کوفى؛ ایمن بن خریم: الاسدی.
4. محل سکونت: بکیر بن عبدالله: مصر.
5. شغل: حجاج بن ارطاة: كان على الشرط... و ولي قضاء البصرة.
6. برخی از مشایخ و شاگردان راوی: جامع بن شداد: روى عنه الأعمش وسفيان بن سعيد؛ عامر بن واثلة: سمع من عبد‌الله يعنى ابن مسعود؛ بكير بن عبد‌الله: المصريون رواة عنه.
7. طبقه: بهز بن أسد: كان أسن من معلى بصرى؛ أربدة التميمي: تابعي؛ البراء بن عازب: من أصحاب النبي(ص).
8. زمان وفات: سليمان بن أبي‌سليمان: قد توفي سنة تسع وعشرين ومائة.
9. مذهب و عقیده: جابر بن يزيد الجعفي: يغلو في التشيع؛ أبان بن يزيد العطار: كان يری القدر ولا يتكلم فيه.
10. توثیق و در مواردی تضعیف: إياس بن معاوية: كان فقيها عفيفا؛ بشر بن حرب: هو صدوق؛ جابر بن يزيد الجعفي: كان ضعيفا؛
11. نمونه‌ای از احادیث راوی: أبوجبيرة: قال العجلي: الشعبي عن أبي‌جبيرة عن النبي حديث واحد «لا تنابزوا بالألقاب» ليس له عن النّبي غير هذا الحديث.

نمونه یک شرح حال

«زيد بن ثابت الأنصاري مدني من أصحاب النبي(ص) والناس على قراءة زيد وفرض زيد حدثنا يزيد بن هارون عن حجاج عن مكحول عن زيد أنه قضى في السمحاق بأربع من الإبل».

روش‌شناسی کتاب

الف)- شیوه تنظیم راویان: آنچه درباره شیوه تنظیم راویان در این کتاب دیده می‌شود، بدین شرح است:

1. از نسخه به‌جای‌مانده و گزارش‌هایی از اصل کتاب چنین برمی‌‌آید که کتاب عجلی تنظیم یک‌دست و مشخصی نداشته است و تنها در برخی بخش‌ها، نظام طبقاتی و چینش بر اساس شهرها رعایت شده است. اما در ترتیب هیثمی نظام الفبایی کامل حکم‌فرما است.
2. در هریک از حروف الفبایی، افراد هم‌نام، ذیل هم آمده‌اند و برای آنها باب‌هایی با عنوان اسم خودشان در نظر گرفته شده است. برای نام‌های نامکرر هم ابواب گوناگونی تنظیم شده است. برای نمونه در باب «کاف» باب‌هایی چون «باب کثیر»، «باب کرز و کریب»، «باب کعب و کلثوم» و... دیده می‌شود.
3. به احترام پیامبر(ص)، اسم‌هایی چون احمد و محمد در ابواب خود پیش از نام‌های دیگر آمده‌اند.

ب)- شیوه اطلاع‌رسانی درباره راوی: تراجم و شرح‌حال‌های موجود در کتاب چندان گسترده نیست. عجلی از نام و نسب، نسبت، شهر و محل سکونت فرد یاد می‌کند و سپس طبقه او را مشخص می‌نماید. همچنین گاه در شرح حال فرد، پدر، برادر و سایر بستگان او را نیز معرفی می‌کند. پس از این داده‌ها، که عمدتاً درباره تشخیص هویت راوی است، به مذهب او اشاره و گاه هم حکایات تاریخی، علمی و نکاتی جالب از راوی بازگو می‌‌کند. در پایان هم از تعدیل و گاه جرح او خبر می‌دهد. ج)- میزان اعتبار آرای نویسنده: بزرگان اهل سنت در وثاقت و جلالت شأن عجلی تردیدی روا نداشته‌ و برخی او را هم‌پایه احمد بن حنبل و یحیی بن معین دانسته‌اند. بیشتر مؤلفان کتاب‌های رجال، تراجم و تاریخ از نگاشته‌اش بهره برده‌اند. به همین دلیل در آثار کسانی چون خطیب بغدادی، ابن ‌عساکر، سمعانی، مزی، ذهبی، ابن‌ حجر و... رد پایی از این کتاب دیده می‌شود. در این میان اعتماد و استناد ابن‌ حجر بر آن در «تهذيب التهذيب» مثال‌زدنی است؛ زیرا او بیشتر کتاب را در «تهذيب التهذيب» آورده است و در پاره‌ای موارد، مطالبی نیز به آن افزوده است. البته ناگفته نماند که عجلی را در توثیق مجهولان، متساهل دانسته‌اند.

وضعیت کتاب

این کتاب، یک مرتبه در یک جلد، با تعلیقات عبدالمعطی قلعجی و ترتیب نور‌الدین علی بن ابی‌بکر هیثمی و تضمینات ابن‌ حجر عسقلانی، در دارالکتب ‌العلمیه بیروت به سال ۱۴۰۵ق، چاپ شده است و یک مرتبه نیز در دو جلد، با عنوان «معرفة الثقات من رجال العلم والحديث و من الضعفاء وذكر مذاهبهم وأخبارهم» با ترتیب نورالدین ابو‌‌حسن علی بن ابی‌بکر بن سلیمان هیثمی و تقی‌الدین ابو‌‌حسن علی بن عبد‌الکافی سبکی و تضمینات ابن ‌حجر عسقلانی و تحقیق عبدالعلیم عبدالعظیم بستوی در مكتبة ‌الدار مدینه به سال ۱۴۰۵ق، چاپ شده است.

فهرست مطالب در انتهای کتاب آمده و در پاورقی‌ها، علاوه بر ذکر منابع و اشاره به اختلاف نسخ، به شرح حال مختصر راویان مذکور در متن و توثیق یا تضعیف آنها، پرداخته شده است.

منابع مقاله

1. مقدمه و متن کتاب.
2. رحمان‌ستایش، محمدکاظم، «کتب رجال اهل سنت»، دانشکده مجازی علوم حدیث، ایران، قم.