نرم‌افزار درختواره کلام اسلامی
| درختواره کلام اسلامی | |
|---|---|
 | |
| مخاطب | طلاب، دانشجویان،اساتید، پژوهشگران علوم و معارف اسلامی |
| تولید کننده | مرکز تحقیقات کامپیوترى علوم اسلامى (نور) |
| کشور تولید کننده | ایران |
| زبان واسط کاربری | فارسی، عربی، انگلیسی |
| زبان منابع | فارسی و۱۲ زبان دیگر رايج دنيا |
| سیستم عامل مورد نیاز | ویندوز |
| وبگاه رسمی | پایگاه نورسافت |
| وبگاه خرید | پایگاه نورشاپ |
مقدمه
یکی از قدیمی‌ترین علوم دینی، علم کلام است. متکلمین در طول تاریخ، رسالت خود را تبیین و تثبیت عقاید دینی، پاسخگویی به سئوالات و اعتراضات مخالفان و به‌طور کلی ارائه قرائتی عقلانی و قابل قبول از دین می‌دانستند. شخصیت‌های بزرگی در تاریخ اسلام هستند که به علم کلام اشتغال داشته‌اند و برخی از آنها با ائمه معصومین هم‌زمان بوده و در محضر ایشان تلمّذ کرده‌اند. هدف اصلی علم کلام، دفاع عقلانی و قابل قبول از باورهای دينی است. بيشتر متکلمين در مقابل اهل حديث بر اين باورند که اعتقادات، تقليدی نيستند و لازم است گزاره‌های اعتقادی با استدلال‌های عقلانی تاييد گردند؛ ازاين‌رو اکثر باورهای خود را در معرض بحث و جدل قرار داده و ادله‌‌ای نقلی و عقلی بر آنها اقامه می‌کنند.
از ديرباز عموم مذاهب اسلامی به‌تناسب عقايدشان کتاب‌هايی را در اثبات باورهای دينی و مذهبی خود نوشته‌اند و گستره این کتاب‌ها از حيث زمانی از قرون آغازين اسلامی شروع و تا به امروز ادامه يافته است. همچنين در اين مدت هريک از مذاهب، همچون شيعه و سنی، بلکه گرايش‌های درون مذهبی همچون شيعه امامی، زيدی و يا سنی اشعری، معتزله، ماتريدی و... در آنچه عقائد دينی می‌پنداشته‌اند، صد‌ها اثر تدوين کرده‌اند؛ لذا آثار کلامی و عقيدتی از پرتعدادترين آثار اسلامی است.
در کنار انبوه و گستره آثار کلامی، نبود ساختار واحد و تعدد مباحث مطرح‌شده، باعث گرديده پژوهشگران برای يافتن مطالب مورد نظر خود و مقايسه آرا با هم، با مشکلات جدی روبه‌رو شوند.
برای کاستن اين مشکل لازم بود مطالب هريک از کتاب‌ها استخراج و به‌نحوی عرضه گردد. قبلا مرکز تحقيقات کامپيوتری علوم اسلامی کتاب «کشف المراد» و مجموعه‌ای از آثار حکمی و فقهی و روائی را به‌صورت تحليل لايه‌به‌لايه (کليد واژه، نمايه و موضوع) با عنوان معاجم موضوعی عرضه نمود که در نوع خود دارای فوايدی بی‌نظير است، ولی بعدا با توجه به زمان‌بر بودن و عدم امکان عرضه همه آثار کلامی با شيوه مزبور، شيوه تحليل درختی را برگزید. اين شيوه نسبت به معاجم موضوعی گرچه ضعف‌هايی دارد، اما به‌خاطر سرعت نسبی کار، برای حجم انبوه آثار کلامی، مناسب‌تر به نظر می‌رسد. پروژه درختواره کلام اسلامی از سال 83 شروع شده و ابتدا درختواره علم کلام با استفاده از اهم منابع کلامی استخراج شده و در طول اين 9 سال، مطالب 31 عنوان در 54 جلد از برترين آثار کلام اسلامی، اعم از کلام شيعی و سنی استخراج و به درخت متصل شده است.
درختواره کلام
درختواره کلام، نمايى از عناوين كلى و جزيى علم كلام می‌باشد که به‌صورت طبقه‌بندى‌شده در شاخه‌هاى منظم عرضه شده است. اين درختواره بر مبنای اصول اعتقادی و مستفاد از کتاب‌هايی همچون «کشف المراد» و «أبکار الأفکار» می‌باشد که قابل تطبيق بر كتب و متون متعددى از منابع کلامی است. درختواره تقريبا ساختار اصطلاح‌نامه را دارد؛ با اين تفاوت که در اصطلاح‌نامه «اصطلاحات» يک علم در يک ساختار نظام‌مند عرضه می‌گردد، ولی در درختواره «مباحث» و «موضوعات» علم به‌صورت ساختار نظام‌مند عرضه می‌شود.
برگ
آخرين قسمت درختواره كه عبارت است از نقطه ارتباط بين شاخه‌ها و متون، به‌خاطر اهميت آن، از ديگر شاخه‌ها جدا و برگ ناميده شده است؛ لذا نشانى‌هاى استخراجى از متن، از طريق كدهاى اختصاصى توسط اين ترمينال‌ها به درخت متصل می‌گردد.
شاخه
به بخش‌های ميانی درختواره که بين درخت علم و برگ‌ها قرار گرفته، شاخه گفته می‌شود و هريک از شاخه‌ها قابليت انقسام و پيشروى به شاخه‌هاى ديگر ويا برگ را دارند.
مكمل
گرچه مباحث عمده در کتب کلامی، بحث‌های عقيدتی و کلامی است، اما تمام محتوای کتب به اين مباحث اختصاص ندارد و گاه مباحثی همچون بحث‌های قرآنى، فقهی، اصولى، رجالى، تاريخى، ادبى و... قرار دارد كه هيچ‌گونه جايگاهى در درختواره کلام ندارند؛ لذا در حين تطبيق و اتصال درختواره بر متون، اين عناوين، به‌صورت نمايه‌هاى مكمل، با شاخه‌هاى مربوطه ارتباط برقرار نموده و حفظ ونگهدارى می‌شود تا پژوهشگران در صورت نياز بتوانند آنها را به‌راحتی مورد استفاده قرار دهند.
عنوان
مفهومى است اعم كه شامل هريك از حالت‌هاى شاخه، برگ و مكمل می‌گردد.
مرتبطات
گاه پاره‌ای از مباحث یک باب، با مباحث باب دیگر ارتباطی تنگاتنگ دارد؛ به‌گونه‌ای که آن دو می‌توانند در تبیین یک موضوع خاص، مکمل یکدیگر واقع شوند؛ مثلا بحث عصمت، هم در باب نبوت مطرح می‌شود و هم در بحث امامت. این امر، ما را بر آن داشته تا بين شاخه‌ها يا برگ‌هایى از درخت که چنان ارتباطی با يكديگر دارند، پیوند ایجاد نماییم تا بدین‌وسیله روابط مفهومى بين شاخه‌ها و برگ‌هاى مزبور و وابستگی آنها به یکدیگر شناخته شود.
ارجاعيات
با توجه به شيوه اطلاع‌رسانى دقيق و منظم يك نظام درختى و گستردگى ساختار و تنوع مباحث و مطالب يك علم، گاه ممكن است يك عنوان به اعتبار حيثيات مختلف، در جايگاههاى متعددى نمود پيدا کند و بر همين اساس تكرار شود. در اين ميان، تشخيص اصلىترين جايگاه اين عنوان، از مهمترين شگردهایى است كه معمار يك درختواره بايد با دقت فوقالعاده به آن بنگرد؛ به‌طورى‌كه هر پژوهشگرى با دستيابى به جايگاههاى غير اصلى، به محل اصلى خود ارجاع داده شده و از آن مكان با متون مندرج در آن علم ارتباط برقرار نمايد.
منابع
گرچه مرکز تحقيقات در نظر دارد تمام متون مهم کلامی را به اين درخت متصل کند، اما در نسخه اول، 31 عنوان از اين آثار آماده شده و به جامعه علمی و پژوهشی، به‌خصوص پژوهشگران علم کلام تقديم می‌شود:
- التوحید، شيخ صدوق؛
- الإفصاح في الإمامة، شيخ مفيد؛
- تصحيح اعتقادات الإمامية، شيخ مفيد؛
- الذخيرة في علم الكلام، سيد مرتضی؛
- تلخیص الشافی، شيخ طوسی؛
- تجرید الاعتقاد، خواجه نصيرالدين طوسی؛
- تلخیص المحصل، خواجه نصيرالدين طوسی؛
- رسائل خواجه نصیرالدین طوسی؛
- قواعد العقائد، خواجه نصيرالدين طوسی؛
- کشف المراد، علامه حلی؛
- منهاج الکرامة، علامه حلی؛
- الرسالة السعدية، علامه حلی؛
- نهاية المرام في علم الکلام، علامه حلى؛
- واجب الاعتقاد على جميع العباد، علامه حلی؛
- الباب الحادي عشر مع شرحيه النافع يوم الحشر و مفتاح الباب، علامه حلی فاضل مقداد و ابوالفتح عربشاهی؛
- شرح المقاصد، سعدالدين تفتازانى؛
- أبکار الأفکار فی أصول الدین، سيف‌الدين آمدى؛
- اللوامع الإلهیة، فاضل مقداد؛
- المحصل، فخر رازی؛
- گوهر مراد، فياض لاهيجى؛
- شرح المواقف، مير سيد شريف جرجانی؛
- الأوسط فی المقالات، ناشئ اكبر؛
- مسائل الإمامة، ناشئ اكبر؛
- أصل الشيعة و أصولها، محمدحسين كاشف الغطاء؛
- الاعتماد فی شرح واجب الاعتقاد، عبدالله سیوری؛
- الأنوار الجلالية في شرح الفصول النصيرية، فاضل مقداد؛
- المسلك في أصول الدين، محقق حلی؛
- المقنع في الإمامة، عبيداللّه سدآبادي؛
- النجاة في القيامة في تحقيق أمر الإمامة، ابن ميثم بحرانى؛
- الإلهیات، جعفر سبحانی؛
- الامامة فی أهم الکتب الکلامیة، سيد على ميلانى.
توجه: إن‌شاءالله، ديگر آثار کلامی در نسخه بعدی عرضه خواهد شد.
«كليه حقوق مادى و معنوى اين نرم‌افزار متعلق به مركز تحقيقات كامپيوترى علوم اسلامى می‌باشد.»