مقدس اردبیلی، احمد بن محمد
احمد بن محمد اردبیلی (متوفای 993ق-نجف)، معروف به مقدس اردبیلی و محقق اردبیلی، از مجتهدان شیعه در قرن دهم هجری است که در علومی چون فقه، تفسیر و کلام تبحری بی‌نظیر داشته است و کتب مفیدی در این زمینه تدوین کرده است. از کتب فقهی او می‌توان به «مجمع الفائدة و البرهان في شرح إرشاد الأذهان» اشاره کرد.
| نام | احمد بن محمد اردبیلی |
|---|---|
| نام‌های دیگر | مقدس اردبیلی، احمد بن محمد
اردبيلي، احمد بن محمد محقق اردبيلي، احمد بن محمد |
| نام پدر | محمد |
| متولد | دهم هجری |
| محل تولد | اردبیل |
| رحلت | 964ش / 993ق / 1585م |
| اساتید | صائغ حسینی عاملی جزینی
جمال‌الدین محمود |
| برخی آثار | مجمع الفائدة و البرهان في شرح إرشاد الأذهان |
| کد مؤلف | AUTHORCODE00114AUTHORCODE |
ولادت
احمد بن محمد اردبیلی نجفی، معروف به «مقدس»، «مقدس اردبیلی» و «محقق اردبیلی» از مفاخر علمای امامیه در قرن دهم هجری است که متأسفانه تاریخ تولدش مشخص نیست.
اساتید
محقق اردبیلی، علوم معقول (حکمت و فلسفه) را در شیراز نزد جمال‌الدین محمود شیرازی از بزرگ‌ترین شاگردان جلال‌الدین دوانی فراگرفته است.
استادان وی در علوم منقول به‌تفصیل روشن نیست و آنچه از کتابهای شرح حال برمیآید، این است که محقق، منقولات را از محضر شاگردان شهید ثانی و جمعی از دانشمندان عراق استفاده کرده است. در کتابهای او به دو نفر از استادان و مشایخ وی در فقه و حدیث اشاره شده است. سید علی‌حسین بن محمد بن محمد مشهور به صائغ حسینی عاملی جزینی شارح «شرائع الإسلام» محقق حلی و «إرشاد الأذهان» علامه حلی و از بزرگان شاگردان شهید ثانی، به محقق اجازه روایت داده است. مقدس اردبیلی، از شیخ ظهیرالدین بن نورالدین علی بن تاج‌الدین عبدالعالی میسی فرزند شیخ علی میسی نیز روایت می‌کند. وی علم هیئت، نجوم، افلاک و ریاضیات را نیز از محضر دایی خود مولی الیاس اردبیلی که منجم و ریاضی‌دان بوده، استفاده کرده است[۱].
شاگردان
- سید محمد عاملی، صاحب «مدارك الأحكام فـي شـرح شرائع الإسلام؛
- شیخ حسن بن زین‌الدین (م 1011)، فرزند شهید ثانی؛
- مولی عبداللّه تستری؛
- امیر علام؛
- خواجه فضل‌اللّه استرآبادی؛
- محمدعلی بلاغی؛
- عنایت‌اللّه قهپایی؛
- خواجه فیض‌اللّه تفرشی[۲].
اردبیلی از دیدگاه عالمان بزرگ
عالمان بزرگ، مرحوم اردبیلی را با عبارات مختلف و گوناگون یاد کردهاند؛ از آن جمله:
مرحوم مجلسی درباره او می‌گوید: «محقق اردبیلی از حیث تقوا و پرهیزکاری و فضل و دانش به اوج کمال رسید و من در میان قدما و متأخرین مانندش را نشنیدم».
محدث بزرگ، شیخ حر عاملی، صاحب «وسائل» درباره وی، در کتاب «تذكرة المتبحرين» می‌گوید: «مولا اجل اکمل احمد بن محمد اردبیلی، شخصیتی بود عالم، فاضل، مدقق، عابد، موثق و دارای ورع...».
علامه محمد بن علی اردبیلی، درباره شخصیت او می‌گوید: «احمد بن محمد اردبیلی (رحمه‌الله) در بزرگواری، وثاقت و امانت مشهورتر از ان است که یادآوری شود. او بالاتر از قلمرو عبارت و سخن است. شخصیتی متکلّم، فقیه عظیم‌الشأن، جلیل‌القدر، بلند‌مرتبه و متورعترین و عابدترین و پرهیزگارترین اهل زمانش بوده است»[۳].
محقق در احیای حوزه علمیه نجف نقشی بسزا داشت و پایه‌گذار مکتب فقهی خاصی در فقه گردید. او در فقه، روشی کاملا مستقل و مخصوص به خود داشت؛ گرچه در اساس فقه، تحولی ایجاد نکرد. نوع نگرش او به منابع شناخت احکام و طرز استفاده او از قواعد فقهی و اصولی و نوع بهره برداری او از روایات شریف همراه با جرأت و شجاعت او در بیان فتاوا، او را صاحب مکتب خاصی در فقه گردانید؛ به‌طوری‌که در دوره صفویه و پس از آن، گروهی از بهترین فقها را پیرو روش فقهی خود کرد. سید محمد عاملی صاحب مدارک، شیخ حسن عاملی صاحب معالم، ملا عبدالله شوشتری، محمدمؤمن سبزواری، ملا محسن فیض کاشانی و علامه مجلسی از آن جمله هستند. صاحب جواهر، از پیروان مکتب فقهی محقق، مثل صاحب مدارک، سبزواری و فیض که روش آزادی‌خواهانه محقق را پسندیده و در فقه خود از روش او متأثر بودند، به‌عنوان «اتباع المقدس» یاد می‌کند؛ چراکه روش متهورانه و آزادی‌خواهانه و بی‌اعتنایی آنان را به آرا و افکار پیشینیان نمی‌پسندید[۴].
مرجعیت
بدون تردید مرحوم فقیه بزرگ احمد بن محمد اردبیلی به‌عنوان یکی از مراجع بزرگ تقلید شیعیان در آن عصر مطرح بوده است و مـردم بـلاد، به او با این عنوان می‌نگریستند و پاسخ مسائل مورد نیاز را در بعد فردی و عبادی و اجتماعی و اخلاقی از او دریافت می‌داشتند. درهرحال، او در خلال سال‌های 984 تا 993 سمت مرجعیت تقلید شیعیان را عهده‌دار بوده. در این مدت خـدمات ارزنـده‌ای در تکامل بخشیدن به ابحاث فقهی انجام داد که با هیچ چیز قابل مقایسه نیست[۵].
فتاوای غیر مشهور
ایشان در برخی از مسائل فقهی از جمله طهارت خمر، مسئله موسیقی غنایی و مسئله شرایط قاضی دارای نظرات خلاف مشهور می‌باشد[۶].
وفات
ایشان در ماه صفر سال 993ق، مطابق با 963ش و 1584م، در نجف اشرف رحلت کرد و در همان مکان به خاک سپرده شد[۷].
آثار
آثار قطعی
- زبدة البيان في براهين احكام القرآن؛
- إثبات الواجب؛
- تعليقة علی ما قاله الفخر الرازي؛
- تقليد الميّت؛
- التهليلية؛
- حاشية علی شرح تهذيب الأصول؛
- حاشية علی إلهيات شرح الجديد للتجريد؛
- حاشية علی الإرشاد؛
- حاشية علی أنوار التنزيل؛
- حاشية علی التذكرة؛
- حاشية علی جامع المقاصد؛
- حاشية علی الشرائع؛
- حاشية علی شرح مختصر الأصول؛
- حاشية علی القواعد؛
- حاشية علی الكشّاف؛
- حاشية علی نتائج الأفكار؛
- حديقة الشيعة؛
- الخراجية الأولی؛
- الخراجية الثانية؛
- رساله عملیه در صلاة و صوم؛
- رسالة في الأحاديث (احادیثی به‌عنوان یادگاری برای صاحب معالم)؛
- رسالة في أنّ الأمر بالشيء مستلزم للنهي عن ضده؛
- رسالة في تحقيق آية یسئلونك عن المحيض و أحكامها؛
- رسالة في عدم اشتراط مقدار الدرهم في الجبهة؛
- رسالة في كون أفعال الله تعالی معلّلة بالأغراض؛
- رسالة في منجزات المريض؛
- مجمع البرهان من القرآن؛
- مجمع الفائدة و البرهان في شرح إرشاد الأذهان؛
- مناسک حج؛
- مسئلة في الذبح[۸].
آثار منسوب
- إثبات الإمامة؛
- ارشاد (فقه فارسی)؛
- استيناس المعنوية؛
- بحر المناقب؛
- تعلیقات بر شفا؛
- تعلیقات بر من لا يحضره الفقيه؛
- حاشیه شرح جدید للتجرید (قسمت امامت)؛
- حديقة الحقيقة؛
- حواشی بر کتاب كاشف الحق؛
- خراجیه فارسی؛
- دوازده امام؛
- ربيع الأبرار في إثبات حقّانية الأئمة الأطهار؛
- رساله‌ای در ردّ تصوف؛
- رسالة الليل و النهار؛
- رسالة في الإمامة؛
- رسالة في طهارة الخمر؛
- زبدة الشيعة؛
- ذريعة الشيعة؛
- شرح أسماء الله الحسنی؛
- شرح الهیات شفا؛
- شرح تصریف فارسی، شرح ابیات قطر النداء، شرح شواهد سیوطی و شرح الأنموذج؛
- الشرط في ضمن العقد؛
- عقائد الإسلام ترکی، ترجمه‌های فارسی و عربی سراج الیقین؛
- کنز اللطائف و بحرالمناقب؛
- واجب الاعتقاد؛
- مسئله كلّ كلامي كاذب؛
- النص الجلي في إمامة مولانا علي(ع)؛
- كتاب الدعاء[۹].
پانویس
منابع مقاله
- جناتی، محمدابراهیم، مقاله مقدس اردبیلی در عرصه اجتهاد، مجله کیهان اندیشه، مرداد و شهریور 1375، شماره 67.
- برزنونی، محمدعلی، مقاله روش‌شناسی تفسیر زبدة البيان، مجله مصباح، آذر و دی 1382، شماره 48.
- زمانی‌نژاد، علی‌اکبر، مقاله کتاب‌شناسی محقق اردبیلی، مجله آیینه پژوهش، مرداد و شهریور 1375، شماره 39.