الفتوحات الإسلامية

الفتوحات الإسلامية، تألیف صالح احمد العلی (متوفی 1423ق)، از جمله آثار جدید در موضوع فتوحات و پیروزی‌های مسلمانان در قرن اول هجری است. این اثر به زبان عربی در یک جلد با مقدمه نویسنده منتشر شده است.

‏الفتوحات الإسلامية
پدیدآوران	‎‏ صالح احمد العلی (نويسنده)
ناشر	شرکة المطبوعات للتوزيع و النشر
مکان نشر	لبنان - بيروت
سال نشر	2004م
چاپ	1
موضوع	فتوحات اسلامی، کشورهای اسلامی - تاريخ
زبان	عربی
تعداد جلد	1
کد کنگره	‏/‎‏ع‎‏8‎‏ف‎‏2‎‏ 38/1 ‏DS‎‏
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

ساختار

کتاب مشتمل بر مقدمه نویسنده (در سه بخش مقدمه، مدخل و مصادر) و 23 فصل است.

در این اثر به ترتیب فتح ایران، بصره، دمشق و بلاد شام، مصر و در آخرین فصل کتاب فتح افریقیه، مغرب و اندلس مطرح شده است.

گزارش محتوا

نویسنده اخبار فتوحات و پیروزی‌ها را از اوایل ظهور اسلام موردتوجه مورخین دانسته است که با ظهور تدوین و نگارش، کتب بسیاری در این زمینه به منصه ظهور رسید شیوه نگارش این آثار متفاوت است برخی به فتح یک شهر یا سرزمینی اختصاص یافته و برخی دیگر تفصیل بیشتری داشته و مشتمل بر اخبار فتوح به‌صورت عام است. همچنان‌که اهتمام محققین و مورخین بر نقل مسیرهای حرکت سپاهیان و پیکارهای آنها به ترتیب زمان وقوع آنها بوده است؛ البته اندکی از آنها به نیروهای سپاهیان اسلام از لحاظ آمادگی، ترکیب و تنظیم نیز توجه کرده‌اند؛ چه برسد به اینکه این موارد، که پایه و اساس فهم نظامی این فتوحات است را در رابطه با سپاه مقابل ذکر کرده باشند.

نویسنده با توجه به نقص مذکور، ویژگی و مزیت این اثر را این‌گونه تبیین می‌کند: در پژوهش حاضر سیر حرکت و پیکارهای بزرگ به‌اختصار ذکر شده است و تمرکز اصلی بر جوانب تنظیمی و تشکیلاتی سپاهیان مسلمان و نیروهای دشمن بوده است؛ خصوصاً مواردی که تعلق به اسلحه و میادین تحرک و انسجام سپاهیان دارد که تأثیری همیشگی بر تنظیماتی دارد که عرب وضع کرده است.

ایشان همچنین مباحث این کتاب را گردآوری مباحث پراکنده در لابه‌لای کتب گوناگون دانسته است: تصویر عمومی که این کتاب ارائه می‌کند مبتنی بر حقایق اندک پراکنده‌ در لابه‌لای کتب گوناگون است که بسیاری از آنها بدون توضیح یا درجه‌بندی اهمیت نگاشته شده است. ادعا نمی‌کنیم که آنچه گردآورده‌ایم کافی است اما این مقدار برای ارائه پایه‌ و اساس کافی است؛ هنگامی‌که اهمیت و دلالاتش مشخص شد.

مؤلف، آثار و ابنیه به‌جای مانده از گذشته را از جمله مصادر اصلی مورد اعتماد در مطالعه تاریخ هر دوره‌ای دانسته است. از قرن اول هجری اندکی از آثار باستانی به‌جای مانده است که برخی از آنها ابنیه برجسته‌ای مانند قصرهای سرزمین شام و مساجد جامع برخی دوره‌ها هستند. از این دوره همچنین دینارهای طلا و دراهم نقره‌ای و سکه‌های مسی فراوان به‌دست ما رسیده است. این مسکوکات موضوع پژوهش‌هایی برای توضیح دلالت‌های تاریخ و اقتصادی و فنی هستند که در برخی مناطق و زمان‌ها یافت شده‌اند نه تمام مناطق و ازمنه؛ بنابراین برخی نشانه‌ها و شواهد مطلوب را توضیح می‌دهند نه همه آنها را. در موزه‌ها مقداری از آثار از منسوجات، نقوش، اسلحه و مواد معدنی وجود دارد که البته تعداد آنها اندک است. نوشته‌هایی نیز وجود دارد که به‌قدری اندک است که صلاحیت آن را ندارد که ماده کافی و پایه محکمی برای برداشت‌های درست از حوادث تاریخی باشند.

از قرن اول هجری تألیفات فراوان در اوراق گیاهی [پاپیروس] به‌دست ما رسیده است. بر بخش زیادی از این نوشته‌ها پژوهش‌های علمی دقیقی انجام شده که زوایای اقتصادی و اجتماعی و قانونی و فکری آن عصر را روشن می‌کند. البته این اوراق نیز با وجود اهمیت و ارزش فراوان، در ارائه تصویر کاملی از احوال آن زمان کافی نیستند؛ چراکه این اوراق تنها مربوط به مصر و فلسطین هستند؛ نه دیگر سرزمین‌ها؛ و حتی در رابطه با خود مصر نیز اختصاص به مناطق و اماکن محدودی دارند.

نبود کاغذ (قرطاس) و گرانی مواد نگارش و سرعت از بین رفتن آن در قرن اول هجری سبب شد که راویان و مورخان در حفظ معلومات بر سماع و اخباری که فراوان از حوادث سیاسی و از احوال اداری و اجتماعی و اقتصادی و فنون [شعر و موسیقی و...] نقل می‌شد اعتماد کنند. اهتمام عرب به این شیوه و کردار رسول‌الله(ص) و صحابه و موثقین از تابعین به‌عنوان الگو در سلوک و روش زندگی سبب غنای این اخبار و معلومات گردیده است.

نویسنده معتقد است که بیشتر کتب و تألیفات در شهرهای عربی مانند کوفه، بصره، مدینه، مکه، شام، بغداد و فسطاط نوشته شده است. این مراکز نشانه‌های مشترکی داشتند که آنها را از دیگر شهرها متمایز می‌کرد: مردم آن عرب و بیشترشان از جنگجویان بودند و نظم و سازمان متفاوتی با دیگر اماکن تمدنی داشتند.

منابع تاریخ عمومی بخشی از صفحات تاریخ خود را به حوادث قرن اول اختصاص داده‌اند: تاریخ طبری وسیع‌ترین مصدری است که محققین و متأخرین در نقل و تلخیص بر آن اعتماد کرده‌اند؛ طبری 590 صفحه از کتابش را به زندگی رسول‌الله(ص) و 1130 صفحه را به خلفای راشدین، 1530 صفحه را به خلفای اموی و 1660 صفحه را به خلفای عباسی تا سال 302ق اختصاص داده است. یعقوبی یک‌صد صفحه را به سیره رسول‌الله(ص)، 90 صفحه را به خلفای راشدین و 146 صفحه را به خلفای عباسی تا سال 259ق اختصاص داده است. مشکل محقق این عصر در کمیت معلومات مطلوب برای قراردادن آنها به‌عنوان اساس بحث نیست، بلکه در شیوه تنظیم و جوانبی است که لازم است برجسته شود یا تقدیر صحیح اهمیت هر حادثه و همچنین در مظاهر انسجام آنهاست. به‌عبارت‌دیگر در تحلیل، تعلیل و تقدیری است که شایسته است مقدم شود.

کثرت معلومات قرن اول هجری می‌طلبد که نویسنده به بعضی از این معلومات بسنده کند؛ یعنی آنچه را که صحیح و با چارچوب و محدوده بحث هماهنگ است را برگزیند. لذا معلومات فراوانی رها شده و جز به مواردی که اهمیت ویژه‌ای داشته اشاره نشده است تا حجم کتاب زیاد نشود و ذهن خواننده مشوش و پراکنده نشود. پس حوادث اساسی را ذکر کرده و آنهایی را که مهم دانسته شرح و تفصیل داده است. در حاشیه نیز تنها مراجعی را که مهم دانسته ذکر کرده است. جزئیات تفاصیل مباحث را نیز رها کرده است.

اخبار فتوح از کتب قدیمی به‌دست ما رسیده است که مهم‌ترین آنها تاريخ خلیفة بن خیاط (متوفی 240ق)، فتوح البلدان بلاذری (متوفی 259ق)، تاریخ الرسل و الملوك طبری (متوفی 311ق)، الفتوح ابن اعثم (متوفی 314ق) و تاریخ یعقوبی (متوفی 284ق) است.

از جمله آثار جدید در موضوع فتوحات اولیه نیز می‌توان به «الفتوحات الإسلامية الأولی» دونر که مطالعات وسیع و آراء فراگیری در موضوعش دارد، «العراق بعد الفتوح الأولی» مورونی نیز مطالعات کاملی در احوال بشر و اقتصاد عراق با لیست کاملی از مصادر نوشته است.

کتاب با معرفی حکومت ساسانی آغاز شده است. سرزمین‎های حکومت ساسانی به سرزمین‌های اداری متعدد تقسیم می‌شد. حاکمان مناطق مختلف «شاه» نامیده می‌شدند و لشکر و استقلال وسیعی داشتند. حکومت ساسانی نیروی نظامی را بر مبنای سیاست هجومی توسعه‌طلبانه تشکیل داده بود.

بسیاری از مورخین انگیزه‌های فتوح اسلامی را مورد بررسی قرار داده‌اند. برخی به مطالعه عقاید و گرایشات سیاسی پرداخته‌اند. مستشرقان نیز دو رویکرد اصلی در تفسیر انگیزه‌های فتوح اسلامی داشته‌اند که عبارت از تفسیر اقتصادی و دینی است. بر اساس تفسیر دوم فتوحات اسلامی برای اعتلاء کلمه اسلام و دین صورت گرفته است که غایتی عالی است و مصلحت عموم را در نظر می‌گیرد نه مصلحت فرد معینی را.

فتوحات‌ اسلامی در ایران از دیرباز آغاز فصل تازه‌ای در تاریخ این سرزمین‌ شمرده‌ می‌شود. پیشینه فتوحات مسلمانان، اغلب‌ و به‌درستی با‌ شرح‌ استواری‌ اسلام در عربستان آغاز و با روند‌ گسترش‌ آن در سوریه، بین‌النهرین و فلات ایران ادامه می‌یابد. در این میان‌، فتح‌ ایران نه واپسین، بلکه بی‌گمان مهم‌ترین بخش از فتوحات‌ اسلامی‌ را تشکیل می‌دهد. به گفته طبری برخی از ایرانیان قبل از نبرد قادسیه اسلام آوردند و برخی نیز پس از نبرد، اسلام آوردند.

در آخرین فقرات کتاب چنین می‌خوانیم: اسلام رابط اساسی هماهنگی حکومت است؛ لذا دینی است که حکومت بر آن بنا شده است. فتوحات نیز برای اعتلای کلمه اسلام بوده است.

وضعیت کتاب

آدرس مطالب، ارجاعات و توضیحات مفیدی در پاورقی‌های کتاب و فهرست مطالب در انتهای آن ذکر شده است.

منابع مقاله

1. مقدمه و متن کتاب.
2. قدرت دیزجی، مهرداد، «زمینه‌های تاریخی فتوحات اسلامی در ایران: فروپاشی نظم سیاسی دولت ساسانی بر اساس منابع کتبی و داده‌های سکه-شناختی»، پایگاه مجلات تخصصی نور: تاریخ‌نامه ایران بعد از اسلام، بهار و تابستان 1394، شماره 10، صفحه 61 تا 78.