المعرفة و التاريخ
المعرفة و التاريخ، اثر یعقوب بن سفیان فسوی، کتابی است سه جلدی، به زبان عربی با موضوع تراجم و تاریخ اسلام. این اثر به تحقیق اکرم ضیاء عمری رسیده و مؤسسه الرساله آن را چاپ کرده است.
| المعرفة و التاريخ | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | فسوی، یعقوب بن سفیان (نويسنده) عمری، اکرم ضیاء (محقق) |
| ناشر | مؤسسة الرسالة |
| مکان نشر | لبنان - بيروت |
| سال نشر | 1401ق |
| تعداد جلد | 3 |
| کد کنگره | |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
ابن قیم جوزیه درباره این اثر گفته: کتابی است بزرگ، مشتمل بر دانشی فراوان و فوایدی بسیار. ابن کثیر نیز این اثر را از آثار مفید برشمرده است. علما به سماع آن اهتمام ورزیده و از میان مصنفین بزرگ، آنان که آن را سماع نموده‌اند، عبارتند از: خطیب بغدادی و عبدالرحمن بن جوزی و ابن عساکر و...[۱].
سمعانی اکثر این کتاب را بر ابوالفتوح عبدالله بن علی بن سهل بن عباس خرگوشی خوانده است. اهتمام علما به تاریخ یعقوب تا دوران متأخر هم وجود داشته و برخی از عالمان برای نقل مطالبش اجازه دریافت می‌کنند؛ مثلا محمد بن سلیمان مغربی ردانی، متوفی 1094ق، اجازه‌اش به روایت این اثر را ذکر می‌کند و سندش را تا خطیب بغدادی از محمد بن حسین بن قطان از عبدالله بن جعفر بن درستویه از یعقوب فسوی بالا می‌برد[۲].
ساختار
کتاب سه جلد دارد. جلد اول، حاوی مقدمه محقق و محتوای مطالب است و جلدهای بعدی، ادامه مطالب را در خود دارد.
گزارش محتوا
جلد اول این کتاب که مشتمل بر تاریخ چندین سال بوده، گم شده است. این مجلد، حاوی مطالبی درباره سیره نبوی و عصر خلفای راشدین و عصر اموی و خلافت سفاح بوده است. در جلد اولی که محقق گرد آورده، سعی شده مطالب مفقوده‌ای که کتب دیگر از این بخش مفقود اقتباس کرده‌اند، بر اساس ترتیب زمانی ارائه شود[۳].
جلد اول، با بیان مطالبی درباره عمر زمین و مساحت آن و عدد ایامی که خداوند، زمین را در این تعداد روز خلق کرد و مقدار سال‌های میان بعثت انبیا، شروع می‌شود[۴].
سپس درباره دوران مکی صحبت می‌شود که در آن، تاریخ تولد پیامبر اسلام(ص)، انساب مادران و شیردهندگان آن حضرت، نام‌های ایشان، وابستگی عبدالمطلب به آن حضرت و سفارش ام‌ایمن به مراقبت از وی مخصوصا در قبال اهل کتاب، حکم شدن آن حضرت در هنگام اختلاف میان قبایل در کنار حجرالاسود پیش از بعثت، ازدواج آن حضرت با خدیجه کبری(س)، اسلام ابوبکر و بیان شعر حسان در این امر و هجرت عثمان بن عفان به حبشه و تسمیه اصحاب عقبه ثانیه، بیان میگردد[۵].
سپس عهد مدنی در این جلد از کتاب بیان می‌شود که در آن، اتخاذ هجرت به عنوان شروع تاریخ اسلامی، و تاریخ ازدواج آن حضرت(ص) با عایشه و ازدواج علی(ع) با فاطمه زهرا(س) بیان می‌شود. پس از آن فرزندان آن حضرت از وی و تعداد غزواتش و نام‌های برخی از آنها، جدولی که نام‌های شهدای بدر در آن آمده و تواریخ بدر و احد و بدر موعد و خندق و تاریخ خروج آن حضرت به سمت حدیبیه و تاریخ فتح مکه و هزیمت مسلمانان در ابتدای غزوه حنین و رسیدن وفد تمیم به مدینه و... ارائه شده است. مغازی در تاریخش موضوعاتی دیگر در سیره آن حضرت را نیز بیان کرده؛ مانند: بیان اوصاف آن حضرت(ص) و دلایل نبوت و خاتم‌الانبیا بودن ایشان، صفتشان نزد یهود و بشارت عیسی بن مریم(ع) و قصه اسلام سلمان فارسی و برخی معجزات و بشارت آن حضرت صحابه را به فتوح و... پرداخته است[۶].
پس از بیان مطالب پیشین، مطالبی درباره عصر خلفا بیان می‌شود. درباره ابوبکر و نام‌ها و نسب او صحبت می‌شود. شعر حسان درباره او ارائه می‌شود. انفاق او و آزادسازی مستضعفین و مشاهده غزوه ذات السلاسل و اوصاف او در آن غزوه توضیح می‌یابد. تاریخ شهادت حضرت فاطمه(س) بیان میگردد. قضاوت او، رده‌های یمامه و یمن و بحرین و توجیه حمله به شام در سال 12ق، بیان می‌شود و... سپس درباره خلیفه‌های دوم و سوم مطالبی ارائه میگردد.
پس از بیان مطالبی درباره سه نفر پیشین، نویسنده به بیان مطالبی درباره امیر مؤمنان، علی بن ابی‌طالب(ع) می‌پردازد. در این بخش، عمر ایشان در هنگامی که در غزوه بدر حضور داشتند، تحذیر عبدالله بن سلام علی را از رفتن به عراق، بیان حدیث نبوی در تحذیر صحابه از فتنه‌ها، کشته شدن طلحه به دست مروان در روز جمل، کثرت تصدق زبیر و کشته شدنش در روز جمل، تاریخ واقعه صفین و اخبار آن و برخی کشتگان آن، بیان تعداد دو سپاه و برخی اخبار آن، زنده بودن عمار در صفین و میزان عمر او، بیان وقایع مربوط به واقعه نهروان، تعداد خوارج در نهروان، احادیث نبوی و اقوال صحابه در بیان فضایل آن حضرت(ع)، زهد ایشان تا جایی که شمشیرش را هم فروخت، منتظر شهادت بودنش، تاریخ شهادت آن حضرت و بیان عمرش و اینکه در زمان بدر و فتح مکه چند ساله بود، بیان وقایع مربوط به شهادت آن حضرت و نماز خواندن امام حسن بر ایشان، بیان محاوره میان زهری و عبدالملک درباره وجود خون زیر هر سنگی که در بیت‌المقدس در صبح روز شهادت ایشان از زمین برداشته می‌شد و... بیان می‌شود[۷].
نویسنده، پس از بیان موارد پیشین، به بیان مواردی از دوران اموی می‌پردازد؛ وی درباره معاویة بن ابوسفیان و نسب او و امارتش بر قیسریه در سال 19ق، صحبت می‌کند. درباره جنگ میان او و امیرالمؤمنین علی(ع) در صفین صحبت می‌کند. سپس به خطبه امام حسن و بیعت او با معاویه صحبت می‌نماید. ظاهرا نویسنده تمایل دارد نشان دهد که خلافت معاویه امری برحق و مورد تأیید پیامبر خدا و... بوده. وی از عبارت «أمر الحسن أصحابه ببيعة معاوية»، استفاده می‌کند؛ درحالی‌که نزد شیعه و حتی نزد اهل سنت، اسنادی تاریخی وجود دارد که معاویه با خدعه عمرو عاص توانست ماجرای حکمیت را پیش ببرد و خوارج دست علی(ع) را در ماجرای حکمیت با اجبار آن حضرت به انتخاب اشعری به‌عنوان حکم، بستند.
ادامه مطالب کتاب درباره یزید بن معاویه و پسرش معاویة بن یزید و مروان بن حکم و عبدالملک مروان و ولید بن عبدالملک، سلیمان بن عبدالملک، عمر بن عبدالعزیز و... تا مروان بن محمد است و سپس نویسنده درباره عصر عباسی می‌نویسد[۸].
در بیان دوران خلفای عباسی، نویسنده درباره خبر عبدالله بن عباس به ملک بنی‌عباس سخن می‌گوید. سپس درباره سفاح و منصور و رشید عباسی می‌نویسد. در بیان مطالب مربوط به بیان ماجرای رشید عباسی، از غضب او بر عمویش و زندانی کردن عمویش به این دلیل که بر حدیث نبوی اعتراض کرد، بحث می‌کند[۹].
برخلاف جلد اول کتاب که از بین رفته، جلدهای دوم و سوم آن سالم مانده و به دست ما رسیده است. جلد دوم، شامل ادامه مباحث جلد اول مفقود، است. مباحث این جلد، از میان سال 136ق، شروع شده و به حوادث سال 242ق، ختم می‌شود. سپس بخش متعلق به شناخت رجال آغاز می‌شود. این قسمت، تراجم صحابه و تابعین را در خود دارد و درباره برخی از آنان، تراجم گسترده‌ای را ارائه کرده است[۱۰].
نویسنده در سومین جلد کتاب، به ارائه ترجمه راویان حدیث پس از تابعین پرداخته است. او در این جلد، احوال افراد بسیاری از رجال راویان حدیث را از لحاظ جرح و تعدیل بیان کرده است. وی بحثی با عنوان شناخت قاضیان، در این جلد مطرح کرده و در آن نام قاضیان بصره را ذکر کرده است و سپس به تعریف رجال بازگشته است و احوال آنان را بیان نموده است. وی سپس فضایل مصر و برخی صحابه و افراد پس از آنان از اهل مصر را ذکر کرده و سپس به بیان فضایل شام پرداخته است. او سپس تابعین از اهل شام را ذکر کرده است. ذکر این افراد، 73 صفحه از کتاب را اشغال کرده است. بحث بعدی این کتاب، اول اخبار اهل کوفه است؛ وی فضایل آنان را ذکر می‌کند و سپس عبدالله بن مسعود و سلمان فارسی را ترجمه می‌نماید و پس از آنان نوبت تابعین و افراد پس از آنان از اهل کوفه است. وی فصل خاصی را با عنوان «ما جاء في الكوفه و أبي‌حنيفة النعمان بن ثابت و أصحابه و الأعمش و غیره» در کتاب، مطرح می‌کند و سپس روایاتی را در ذم کوفه بیان می‌نماید.
عنوان بحث بعدی وی بابی است با عنوان: «باب من يرغب عن الرواية عنهم و كنت أسمع أصحابنا يضعفونهم من الكوفيين و من في عدادهم من سائر الآفاق». در پایان، وی فصلی را با عنوان «الكنی و الأسامي و من يعرف بالكنية» طرح می‌کند و مباحث کتاب المعرفة و التاريخ با آن پایان می‌پذیرد[۱۱].
وضعیت کتاب
در پایان جلد اول، فهرست موضوعات مقدمه تحقیق و فهرست اسماء اصحاب تراجم ذکر شده است. در پایان جلد دوم نیز فهرست اخیر ذکر گردیده و در پایان جلد سوم، مصادر خطی، مصادر چاپی، مراجع جدید، مراجع اعجمی و فهرست موضوعات همین جلد ذکر شده است.
پاورقی‌ها به ذکر مصادر و توضیح برخی از واژه‌ها و عبارات اختصاص یافته است.
برای اطلاع از شیوه کار محقق، به صفحات 72 تا 75 مقدمه محقق در جلد اول مراجعه شود.
پانویس
منابع مقاله
مقدمه تحقیق.