الإشارة في أصول الفقه

الإشارة في أصول الفقه، اثر ابوالولید سلیمان بن خلف بن سعد بن ایوب باجی ذهبی مالکی (متوفی 474ق)، کتابی است در علم اصول که به‌همراه کتاب دیگر همین نویسنده، تحت عنوان «الحدود في الأصول» و به‌همراه کتاب «تقريب الوصول إلی علم الأصول» تألیف ابوالقاسم محمد بن احمد جزی کلبی غرناطی مالکی (متوفی 741ق)، با تحقیق محمد حسن محمد حسن اسماعیل به چاپ رسیده است.

الإشارة في أصول الفقه
پدیدآوران	ابن جزی، محمد بن احمد (نویسنده) ش‍اف‍ع‍ی، م‍ح‍م‍دح‍س‍ن‌ اس‍م‍اع‍یل‌ (محقق) باجی، سلیمان بن خلف (نویسنده)
عنوان‌های دیگر	الحدود في الأصول تقريب‌ الأصول‌ الي‌ علم‌ الأصول‌
ناشر	دار الکتب العلمية
مکان نشر	لبنان - بيروت
سال نشر	1424ق. = 2003م.
چاپ	چاپ اول
شابک	‎2-7451-3757-3
موضوع	اصول فقه اهل سنت حدود (فقه)
زبان	عربي
تعداد جلد	1
کد کنگره	ب2الف5 / 155/6 BP ‏

ساختار

کتاب «الأشاره في أصول الفقه» با مقدمه محقق آغاز و مطالب در ابواب و فصول متعددی، عرضه شده است. کتاب «الحدود في الأصول» نیز با مقدمه کوتاه محقق آغاز و مطالب بدون فصل‌بندی و باب‌بندی خاص در ذیل عناوین متعدد ارائه شده است. کتاب «تقريب الوصول إلی علم الأصول» هم با مقدمه محقق آغاز و مطالب در پنج فن و هر فن در چندین باب، سامان‌دهی شده است.

گزارش محتوا

در مقدمه کتاب نخست، ابتدا شرح حال مختصری از قاضی ابوالولید باجی آمده و سپس نسخه خطی کتاب، توصیف شده است.

کتاب «الإشارة في أصول الفقه»، با بیان وجوب نظر و دقت در مسائل و استدلال در آنها آغاز و با مسائل مربوط به تقلید، مانند: تقلید عامی از عالم، تقلید عامی از عامی، آنچه بر مستفتی عامی لازم است، آنچه در آن اجتهاد لازم است و آنچه لازم نیست، مواردی که تقلید در آنها جایز است و مواردی که جایز نیست، تقلید از مجتهدی که در قید حیات نیست و... ادامه پیدا کرده است.

پس از این مطالب، به‌صورت کوتاه و مختصر، به حجیت سنت پیامبر(ص)، استدلال و قیاس اشاره شده و سپس، از مباحثی همچون عموم و خصوص، اوامر و نواهی، افعال نبی، حجیت خبر متواتر، خبر واحد، خبر مرسل، اجماع اهل مدینه و دلیل خطاب، سخن به میان آمده است.

نویسنده در بخشی از کتاب، به بحث پیرامون این موضوع پرداخته است که آیا خطاب واحد، خطاب به جمیع محسوب می‌شود یا نه؟ به‌عبارت‌دیگر، اگر پیامبر(ص) عین واحدی را مورد خطاب قرار دهد، آیا این خطاب، خطاب به همگان، با وجود مشارکت در جنس، است یا خیر.

از دیگر مطالب و موضوعات کتاب، می‌توان به عامی که برخی از آن تخصیص خورده، قیاس بر مخصوص، استثنای عقب جمله، فور و تراخی در امر، تکرار و مره، نسخ قرآن به‌واسطه سنت، حظر و اباحه، استصحاب حال، تخصیص علت، اقسام ادله شرعی، مسائل مربوط به نهی و احکام استثناء اشاره نمود.

نویسنده در پایان کتاب نخست، به مبحث ناسخ و منسوخ پرداخته و پس از آن، در باب اجماع و احکام آن، قیاس، استصحاب حال و احکام ترجیح، سخن گفته است.

کتاب «الحدود في الأصول»، با مقدمه کوتاه محقق در اشاره به ترجمه مؤلف در مقدمه نخست، آغاز شده و سپس در متن از موضوعاتی، همچون: حد، علم، علم ضروری، علم نظری، اعتقاد و اقسام آن، جهل، شک، ظن و اقسام آن، سهو و اقسام آن، عقل، فقه، اصول فقه، دلیل، مستدل، مستدل‌علیه، استدلال، بیان، هدایت، نص، ظاهر، عموم، خصوص، مجمل، مفسر، محکم، متشابه، مطلق، مقید، تأویل، نسخ، دلیل الخطاب، لحن الخطاب، فحوی الخطاب، حصر، معنی الخطاب، حقیقت، مجاز، امر، واجب و... سخن به میان آمده است.

کتاب «تقريب الوصول إلی علم الأصل» نیز با مقدمه محقق در ترجمه مصنف کتاب و وصف نسخه مخطوط آغاز شده و مطالب دربردارنده پنج فن و هر فن، ده باب، به شرح ذیل می‌باشد: در فن نخست، به بحث پیرامون معارف عقلی پرداخته شده است. بدین منظور، ابتدا مدارک علوم که عبارتند از تصور و تصدیق، معرفی شده و سپس، به مباحثی همچون اسماء الفاظ، دلالت، فرق بین جزئی و کلی، کل و جزء و کلیت و جزئیت، انواع حجج عقلی، انواع قیاس منطقی و برهان پرداخته شده است.

در فن دوم، به بحث از نقش معارف لغوی در مباحث علم اصول پرداخته شده و مباحثی همچون وضع، استعمال و حمل، حقیقت و مجاز، اقسام مجاز، عموم و خصوص، تخصیص، مطلق و مقید، نص، ظاهر، مؤول و مبین، تعارض مقتضیات الفاظ، امر و نهی و معانی حروف مطرح گردیده است.

در فن سوم، به بحث از احکام شرعی در علم اصول، پرداخته شده است. نویسنده در این بخش، ابتدا اقسام احکام را معرفی نموده و سپس، به مباحثی همچون واجب موسع و مخیر، شروط تکلیف، اوصاف عبادات، حسن و قبح، اقسام حقوق و تصرفات مکلفین در اعیان، پرداخته است.

فن چهارم، به بحث پیرامون ادله احکام اختصاص یافته است و بدین منظور، از مباحثی همچون حصر ادله، حجیت قرآن و سنت، حجیت خبر متواتر و خبر واحد، ناسخ و منسوخ، حجیت اجماع، حجیت قیاس و شروط و انواع آن، مفسدات قیاس و حجیت استصحاب، برائت اصلی، اخذ به اخف، استقراء و استحسان، مصالح مرسله و سد ذرایع، سخن به میان آمده است.

در فن پنجم، به موضوع اجتهاد، تقلید، فتوا و تعارض و ترجیح پرداخته شده است.

وضعیت کتاب

فهرست مطالب، در انتهای کتاب آمده و در پاورقی‌ها، به ذکر منابع پرداخته شده است.

منابع مقاله

مقدمه و متن کتاب.