خطط الكوفة و شرح خريطتها

خطط الكوفة و شرح خريطتها، اثر لویس ماسینیون، کتابی است پیرامون نقشه‌های موجود از شهر کوفه و تشریح موقعیت جغرافیایی و توپوگرافی این شهر و قبایل آن.

خطط الکوفة و شرح خريطتها
پدیدآوران	ماسینیون، لویی (نويسنده) مصعبی، تقی بن محمد (مترجم)
ناشر	الوراق للنشر
مکان نشر	عراق - بغداد کوفه - جغرافياي تاريخي
سال نشر	2009م
چاپ	1
موضوع	کوفه - تاريخ
زبان	عربي
تعداد جلد	1
کد کنگره	‏‎‎‏ک‎‏9‎‏م‎‏2 79/9 ‏‎‏DS‎‏
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

زبان کتاب

کتاب در اصل به زبان فرانسه نوشته شده و سپس توسط تقی بن محمد مصعبی، به عربی ترجمه شده است.

اهمیت کتاب

آنچه باعث اهمیت این کتاب می‌شود، توجه به این نکته است که کوفه مرکز مهمی برای حوادث اجتماعی بزرگ و کلان‌شهری برای تأسیس تمدن اسلامی در قرن‌های اولیه صدر اسلام بوده و هم‌اکنون نیز، کلان‌شهری بزرگ برای رشد و پرورش لغت عربی و سایر علوم اسلامی است.

ساختار

کتاب با دو مقدمه از مترجم و مؤلف آغاز گردیده و مطالب در هشت بخش، عرضه شده است.

گزارش محتوا

در مقدمه مترجم، ضمن اشاره به جایگاه علمی نویسنده و لزوم ترجمه چنین اثر نفیسی، به دریافت اجازه از وی برای ترجمه کتابش، اشاره شده است.

نویسنده در مقدمه، به بیان این نکته پرداخته است که شرق‌شناسانی همچون «ولهاوزن» (مستشرق آلمانی) و «لامانس» (مستشرق فرانسوی)، همواره به دنبال تهیه نقشه‌هایی برای شهر باستانی کوفه بوده‌اند، اما تا زمان وی، کسی موفق به انجام این کار نشده و او این کمبود را در سفر اولش به عراق احساس کرده بود (1910م) و اخیرا که به بررسی اصول تشیع پرداخته، بیش از پیش لزوم مثل چنین کاری را احساس نموده است؛ چه، بیشتر فرقه‌های امامی در شهر کوفه پا گرفتند؛ شهری که دارای موقعیت استراتژیک آغازین و پایتخت و مرکز اسلام در دوره کوتاه حکومت حضرت علی(ع) بوده است.

در بخش نخست، به موضوع شهرسازی و آبادانی کوفه و اینکه انباشتگی و تراکم اردوگاه‌ها و لشکرگاه‌های نظامی در آن، باعث به وجود آمدن محلات شهری و تبدیل شدن این اردوگاه نظامی به شهر گردیده، پرداخته شده و بین این شهر و بصره، مقایسه گردیده است.

نویسنده در این بخش از کتاب، به بررسی وضعیت قبایل کوفه نیز پرداخته است. قبایل کوفه در سی سال نخست تأسیس این شهر، به هفت دسته بزرگ، تقسیم می‌شدند که عبارتند از:

1. کنانه و هم‌پیمانان آن از احابیش و جدیله؛
2. قضاعه، غسان، بجیله، خثعم، کنده، حضرموت و ازد که اصالتا یمنی بودند و سیادت از آن دو قبیله بجیله با ریاست جریر که با خلیفه دوم دوستی نزدیکی داشت و قبلیه کنده بود.
3. مذحج، حمیر و همدان که ایشان نیز یمانی بودند.
4. تمیم، رباب، بنوالعصر که فقط قبیله تمیم از آنها باقی مانده است.
5. اسد، غطفان، محارب، نمیر، ضبیعه و تغلب.
6. ایاد، عک، عبدالقیس و حمراء.
7. قبیله طی.

اما پس از جنگ جمل در سال 36ق، این نظام تغییر کرده و قبایل بر اساس نظم زیر تقسم شدند:

1. همدان و حمیر.
2. مذحج، اشعر و طی.
3. قیس (عبس و ذبیان) و عبدالقیس.
4. کنده، حضرموت، قضاعه و مهره.
5. ازد، بجیله، خثعم و انصار.
6. بکر، تغلب و بقیه بطون و شاخه‌های ربیعه، به‌جز عبدالقیس.
7. قریش، کنانه، اسد، تمیم، ضبه و رباب.

در بخش دوم، به معرفی راه‌ها، مسیرها و موقعیت مقبره‌ها و گورستان‌ها پرداخته شده است. از جمله نکات قابل توجه در این بخش، اشاره نویسنده به عبارت فارسی «جهار سوج» که معرب «چهار سوق» است می‌باشد که به معنی محلی است در بازار که به چهار سمت راه دارد و هر سمت، دارای بازار و دکاکین می‌باشد که مهم‌ترین آنها جهار سوج خنیس، بجیله و همدان است.

در بخش سوم، به معرفی قطائع کوفه پرداخته شده است. قطائع، جمع «قطیعه» می‌باشد و قطیعه به معنی زمین‌های بدون مالک و غیر معموری است که خلیفه یا دولت به کسی می‌بخشد تا در آن، آبادی و آبادانی به وجود آورد و هر قطیعه، به کسی منسوب است که به وی داده شده است، از جمله قطیعه عبدالقیس و قطیعه عبدالله بن درام که متصل به دیر هند الصغری می‌باشد. نویسنده، قطیعه واقع شدن اراضی زراعی کوفه بین فاتحین را به سه دسته زیر، تقسیم کرده است:

1. اراضی تابع اهل حیره؛
2. اراضی مورد بررسی که سابقا مشمول پرداخت مالیات به حکومت ساسانی بودند که این اراضی و قریه‌ها و متعلقات آن، بین رؤسای قبایل تقسیم شدند.
3. اراضی تحت حکومت ساسانی که عثمان آن‌ها را به برخی از اشخاص، بخشیده بود، مانند قریه‌ای به نام «نشستانج» که به روایت بلاذری، خلیفه آن را به طلحه بخشیده بود و قریه «طیزناباد» که از طرف عثمان به اشعث داده شده بود.

بخش چهارم، به توپوگرافی و بررسی ویژگی‌های اقتصادی کوفه و بازارهای آن، از جمله وضعیت صرافی‌ها و فروشندگان اختصاص یافته و در بخش پنجم، موقعیت قصر حاکم کوفه و میدان مرکزی شهر، تشریح شده است. نویسنده بر اساس نصوص، معتقد است که موقعیت قصر، در ضلع جنوبی روبه‌روی مسجد کوفه، با کمی انحراف به سمت شرق بوده و در زمان حکومت عبدالملک، تجدید بنا شده است.

در بخش ششم، به تشریح موقعیت مسجد جامعی که نماز جمعه در آن برگزار می‌گردید و نیز مساجد محلات معروف کوفه، پرداخته شده است. نویسنده این مساجد را به دو دسته زیر، تقسیم نموده است:

1. مساجد مربوط به شاخه‌های مختلف قبایل: مانند مسجد عبدالقیس، مسجد احمس، مسجد بنی‌فرن، مسجد سکون و...
2. مساجدی که بر حسب اتفاقات و حوادث تاریخی، با توجه به اعتقادات شیعی، دو قسم تقسیم شده‌اند:
   1. مساجد ملعون و نامبارک که عبارتند از:
      1. مسجد ثقیف (به‌خاطر مغیرة بن شعبه ثقفی).
      2. مسجد اشعث بن قیس کندی (به‌خاطر خیانتش در جنگ صفین به امام علی(ع)).
      3. مسجد جریر بن عبدالله بجلی (به‌خاطر کناره‌گیری وی قبل از واقعه صفین).
      4. مسجد سماک بن مخرمه هالکی اسدی (که قبل از صفین به رقه گریخت).
   2. مساجد مبارک و مقدس که عبارتند از:
      1. مسجد سهله (گفته شده است که حضرت خضر(ع) در آن دیده شده و بیت ابراهیم(ع) در آن موضع بوده است و شیعیان پیوسته آن را گرامی داشته و در آن، اعتکاف می‌کنند).
      2. مسجد جعفی (منظور از جعفی، قبیله جعفی است که جابر بن یزید جعفی، از راویان و اصحاب امام باقر(ع)، مفضل و پسرش محمد، از میان آن قبیله برخاسته‌اند).
      3. مسجد غنی (سبب تقدیس آن معلوم نیست).
      4. مسجد الحمراء (حمراء، قبیله‌ای ایرانی است که افراد آن، از همان هنگام پذیرش اسلام، احساسات و عواطف شیعی را در دل خود جای دادند).

در بخش هفتم، به بررسی وضعیت حومه شهر کوفه و منطقه‌ای که اصطلاحا «کناسه»، یعنی محل ریختن خاک‌روبه و مزبله، نامیده می‌شد، پرداخته شده است. در ابتدا قبایل عبس، ضبه و تمیم در این منطقه سکونت داشتند.

در بخش آخر نیز به تشریح موقعیت شهر نجف و مدفن حضرت علی(ع) پرداخته شده است. نجف در نزدیکی و مجاورت شهر کوفه بوده و نویسنده پس از تشریح موقعیت آن، به معرفی محله‌های آن پرداخته است که عبارتند از:

1. محله حقیره که عشیره شمرت در آن ساکن بوده و به آن مشراق نیز می‌گفتند.
2. محله عماره، در جنوب غربی.
3. محله حویش صغیر و کبیر، در جنوب.
4. محله براق، در شرق.

نویسنده در انتهای کتاب، ابتدا به معرفی مصادر و منابعی که در نوشتن کتاب، مورد استفاده قرار گرفته است (که از جمله آنها، عبارتند از: کتاب هیثم بن عدی، معجم یاقوت، فصل‌هایی از کتاب «فتوح البلدان» احمد بن یحیی بلاذری با عنوان «تمصير الكوفة» و نوشته‌های یعقوبی و طبری) پرداخته و سپس، به‌عنوان ذیل، به موضوع توپوگرافی شهر بصره و رابطه سیاسی قبایل کوفه و بصره، پرداخته است.

از جمله ویژگی‌های کتاب، وجود نقشه‌هایی قدیمی از شهر کوفه و موقعیت قبایل آن می‌باشد که در انتهای کتاب آمده است.

وضعیت کتاب

فهرست مطالب در ابتدا و فهرست‌های اعلام، اماکن، قبایل و اجتماعات و جنگ‌ها و غزوات، در انتهای کتاب آمده است.

در پاورقی‌ها، علاوه بر ذکر منابع، به توضیح مطالبی از متن توسط مؤلف و مترجم و تشریح معنای کلمات دیریاب و مشکل متن توسط مترجم، پرداخته شده است. پاورقی‌های مترجم، به‌واسطه نوشتن عبارت «مترجم» در داخل پرانتز، از پاورقی‌های نویسنده، جدا شده است.

منابع مقاله

مقدمه و متن کتاب.