عارف اسفراینی، اسماعیل بن قربانعلی
اسماعیل اسفراینى رویینى (1220-1288ق) معروف به عارف بجنوردى، از عالمان و دانشمندان شیعى است. متخلص به «عارف» از شاعران و عارفان و ادیبان شیعی در دوران قاجار، قرن سیزدهم هجری و از معاصران حکیم حاج ملاهادی سبزواری
| نام | عارف اسفراینی، اسماعیل بن قربانعلی |
|---|---|
| نام‌های دیگر | |
| نام پدر | ملا قربانعلی |
| متولد | 1220ق |
| محل تولد | روستای رویین از توابع اسفراین |
| رحلت | 1288ق |
| اساتید | ملا هادى سبزوارى |
| برخی آثار | انوار العرفان |
| کد مؤلف | AUTHORCODE01776AUTHORCODE |
ولادت
ملا اسماعیل اسفراینى رویینى به سال 1220ق در روستای «رویین» چشم به جهان گشود. پدرش ملا قربانعلی، که بنا به گفته عارف از «زبده اهل خرد» بود، در اثر اختلافات محلی همراه با برادرش ملا صفر‌علی از وجه‌آباد شهریار تهران جلای وطن کرد و به اسفراین آمد.
از تحقیقاتى که درباره اسفراین (موطن عارف) و دانشمندان آن سرزمین، توسط برخى از محققان صورت پذیرفته است، چنین بر مى‌آید که بین سال‌هاى 1222 و 1220ق در عهد قاجار و مقارن با سلطنت فتح على شاه، دو تن از ملّاهاى وجه‌آباد شهریارى به نام‌هاى ملّا قربان على و ملّا صفر على به اسفراین آمده، نخست در روستاى أتیمز رحل اقامت مى‌افکنند. ملّا صفر على براى سکونت دائمى خود، روستاى سرخ قلعه «سرخ چشمه» در دره اردغان بیدواز را انتخاب کرده، و ملّا قربان على ساکن روستاى روئین مى‌شود.
ملّا قربان على داراى چهار پسر و یک دختر به نام‌هاى ملّا اسماعیل، ملّا عبدالمجید، ملّا عبدالرحیم، رضا سرّ العیان و حاجیه بى‌بى خانم بوده است.
تحصیلات
ملا اسماعیل یکى از شاگردان ممتاز مرحوم حاج ملا هادى سبزوارى است. وى جامع معقول و منقول بود. عارف بجنوردى، ایّامى که حکیم سبزوارى در مشهد تدریس مى‌کرد، مدّت چند سال به درس او حاضر شده است.
سؤالات ملّا اسماعیل عارف از حکیم، مفصل‌ترین سؤال‌ها است و حکیم نیز به این مسائل، مفصل جواب داده است. ملّا اسماعیل مدّتى در مشهد و مدّتى در بجنورد اقامت داشت.حکیم سبزوارى، او را شاگرد خطاب نمى‌کند. فقط در یک جا از او به «قرة عینى» تعبیر نموده است و به او اهمیت زیادى داده و مورد توجه حکیم بوده است.
ملّا اسماعیل به چند لقب شهرت یافته است. گاه او را اسفراینى خوانده‌اند، از آن رو که ساکن اسفراین بوده است، که بهترین شاهد بر این شهرت، کلام خود عارف در آغاز این رساله (انوار العرفان) است. او به روئینى نیز اشتهار داشته، به این علت که خاستگاه اصلى‌اش روستاى روئین از توابع اسفراین بوده است، همان روستایى که پدرش، ملّا قربان على آن جا را براى سکونت برگزید. او به لقب بجنوردى نیز خوانده شده است، به علت مجاورت اسفراین با بجنورد و فراگیرى نام بجنورد بر مناطقى از شهر اسفراین، و شاید این عنوان، بیش از دیگر عناوین، در شهرت ملّا اسماعیل تأثیر داشته است.
عارف هم‌چنین به لقب میان‌آبادى نیز شهرت داشته است، زیرا «میان‌آباد» نام محله مرکزى شهر اسفراین بوده است. با توجه به همین مطلب است که سیدنا الاستاد در آغاز مکاتبه ملّا اسماعیل میان‌آبادى با مرحوم سبزوارى چنین آورده‌اند: «میان‌آباد، مرکز اسفراین است و از ملّا اسماعیل به ملّا اسماعیل اسفراینى نیز تعبیر کرده‌اند»
آغا بزرگ تهرانى، گرچه در بر شمردن علماى قرن سیزدهم، دو عنوان ملّا اسماعیل بجنوردى و شیخ اسماعیل میان آبادى را مستقل از یکدیگر ذکر کرده و اولى را با تعبیر «عالم بارع» و دومى را با عبارت «عالم فاضل» ستوده است»؛ ولى این تعدد در عنوان نمى‌تواند حاکى از تعدد شخصیت آنان بوده، به گونه‌اى که ملّا اسماعیل میان‌آبادى شخصى غیر از ملّا اسماعیل بجنوردى باشد.
جایگاه علمى
ملّا اسماعیل، عارف بجنوردى بى‌شک از بزرگ‌ترین شاگردان فیلسوف اعظم، ملّا هادى سبزوارى است.
وفات
عارف در زمان فوت پدر، شصت ساله بوده است، بنابراین باید متولد سال 1188ق باشد. وى با اختلاف چهل سال پس از مرگ پدر، به سال 1289 دار فانى را وداع کرده است.بنابراین در زمان فوت، 102 سال عمر داشته که پس از مرگ، او را در مسجد جامع قدیم اسفراین دفن کردند.
آثار
- اسرار العرفان فی بیان حقیقة الایمان
- انوار العرفان
- مکاتبات با حاج ملّا هادى سبزوارى
- تحفه ی حیدریه(دیوان اشعار)
- اجوبة المسائل البجنوردیه
- مثنوی ایرج و پری