همایون‌نامه (تاریخ منظوم)

همایون‌نامه (تاریخ منظوم)، نیمه نخست ، اثر سراینده قرن هفتم، حکیم زجاجی، منظومه مفصلی در بحر متقارب است‎ که‎ ظاهراً‎ حدود شصت هزار بیت دارد و مطالب آن با گزارش ولادت پیامبر اکرم(ص) و رویدادهای صدر اسلام آغاز می‌شود و با نبرد ارسلان بن‎ طغرل‎ سلجوقی با برادرش محمد، پایان می‌پذیرد.

همایون‌نامه (تاریخ منظوم)
پدیدآوران	حکیم زجاجی (شاعر) پیرنیا، علی (مصحح)
عنوان‌های دیگر	نيمه نخست
ناشر	مرکز پژوهشي ميراث مکتوب
مکان نشر	ايران - تهران
سال نشر	مجلد1: 1390ش ,
شابک	‎978-600-203-032-0
موضوع	شعر فارسی - قرن 7ق.
زبان	فارسی
تعداد جلد	2
کد کنگره	‏‏PIR‎‏ ‎‏5178‎‏ ‎‏/‎‏ه‎‏8‎‏ ‎‏1390
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

این اثر توسط علی پیرنیا مورد تصحیح قرار گرفته است.

زمان نگارش

تاریخ آغاز نظم همایون‌نامه دانسته نیست، ولی زجاجی در یک جا از پنجاه‌وهشت سالگی خویش یاد کرده است که اگر تاریخ زادن او سال 608ق، باشد، نشان می‌دهد در حدود 666ق، مشغول سرایش منظومه بوده و چون در جاهای دیگر به 67 و 68 سالگی‌اش نیز اشاره کرده، پس این کار در ده سال بعد (سال‎های 675 و 676ق) هم ادامه داشته است. بیتی در نیمه نخست همایون‌نامه هست که زجاجی می‌گوید: بیش از بیست سال است سرگرم نظم این منظومه است و این با در نظر داشتن حجم دو بخش آن، نباید نادرست و از مقوله مبالغه شعری باشد.

انگیزه نگارش

درباره علت سرایش همایون‌نامه نیز در منظومه آمده است که یک‎ شب‎ شخصی‎ به خواب سراینده آمده و به او یادآور شده که با توجه به طبع جوان‎ و ذوق‎ روانی که دارد شایسته است کتابی به نظم درآورد تا از او یادگار‎ ارزنده‌ای‎ در‎ جهان بماند؛ پس از بیداری، یکی از دوستانش برای وی کتابی از سیره پیامبر و تاریخ‎ اسلام‎ هدیه می‌آورد؛ زجاجی آن را به فال نیک می‌گیرد و در صدد‎ برمی‌آید «همان کتاب همایون» را به نظم درآورد و به پیشگاه شمس‌الدین محمد جوینی‎ تقدیم‎ کند‎. گویا همان دوستی که کتاب را برای وی‎ هدیه‎ آورده، او را به این کار تشویق نیز کرده است. ضمناً باید در نظر داشت که‎ زجاجی‎ با شاهنامه کاملاً آشنا و مأنوس بوده است که چنین پیشنهادی به او‎ شده‎ و او نیز در خود توانایی تقلید از‎ فردوسی‎ و رقابت‎ با او را دیده است.

ساختار

درباره‎ شمار ابیات منظومه، با توجه‎ به‎ ناقص‎ بودن نسخه‌های‎ تصحیح‎‎شده، نمی‌توان چندان‎ توفیق‎ یافت. اشاره‌ای هم در این‌باره در خود منظومه یافت نمی‌شود. مصحح، تعداد ابیات‎ منظومه‎ را حدود‎ شصت‎ هزار‎ بیت برآورد کرده ‎است‎. نظر به اینکه نسخه نیمه دوم حاوی سی‌ودو هزار بیت بوده و نسخه نیمه یا‎ جلد‎ نخست نیز دارای بیش از بیست‌وچهار‎ هزار‎ بیت‎ است‎ و بالاخره با توجه‎ به‎ افتادگی‌های هر دو نسخه، می‌توان احتمال داد که زجاجی برای اینکه همایون‌نامه خود‎ را‎ با‎ شاهنامه هم‎سر کند، در زمینه شماره‎ ابیات‎ نیز‎ شاهنامه‎ را‎ مد نظر داشته است.

همان‎ طور که بیان شد همایون‌نامه از دو بخش تشکیل‎ شده است و این مقاله در صدد معرفی بخش نخست آن است.

بخش نخست بعد از یادداشت مصحح با گزارش ولادت پیامبر اکرم(ص) و رویدادهای صدر اسلام آغاز می‌شود‎ و تا‎ وفات حضرت محمد(ص) ادامه می‌یابد و در پایان، ستایشی منظوم تقدیم شمس‌الدین محمد جوینی شده است.

گزارش محتوا

در ابتدای این اثر، یادداشتی به قلم مصحح آمده است. چگونگی دستیابی به نسخ کتاب، بررسی اجمالی محتوای اثر، ویژگی‌های نسخ خطی، چگونگی تصحیح، مطالبی درباره سراینده و برخی از کاستی‌های کتاب، از مباحث آن است.

این اثر به‌لحاظ موضوعی از منظومه‌های دینی و تاریخیِ پیرو شاهنامه‎ است‎ و در‎ متنِ ابیاتِ آن اشاره آشکاری به نام خودش وجود ندارد؛ لیکن در سرعنوان (سرنویسِ) یکی‎ از‎ بخش‌های نیمه نخستِ آن در نسخه متن، «همایون‌نامه» نامیده شده است‎. شاید «همایون‌نامه» نامیده شدن این منظومه به احترام و مبارکی سرگذشت حضرت محمد(ص) و رویدادهای آغاز اسلام است و چون منظومه با داستان تولد ایشان آغاز می‌شود و آراسته به نام رسول اکرم(ص) است، با واژه «همایون» نام‌گذاری شده است.

به‌لحاظ سبک ادبی، پیرنیا‎ شیوه شاعری زجاجی را ادامه سبکی می‌داند که شاعران نامور آذربایجان در نیمه دوم قرن ششم بدان شعر می‌سرودند؛ شاعرانی چون ابوالعلای گنجوی، قوامی گنجوی، فلکی شروانی، خاقانی‎ شروانی‎ و نظامی گنجوی. از منظر موضوع و قالب نیز پیرو فردوسی بوده و چندان به کار حکیم توس نزدیک شده و با شعر او خو گرفته که گاه مصرع یا بیتی از شاهنامه‎ را‎ عیناً و یا با پس‎وپیش کردن برخی واژه‌ها از آن خود کرده است؛ به‌عنوان‌مثال در بیت زیر آثار‎ تأثیر‎ شاهنامه در آن مشهود است‎:

زجاجی می‌گوید:

اگر‎ صد بود سال و گر سی‌وپنج

بباید شدن ‎زین [سرای سپنج]

و فردوسی چنین سروده است:

اگر صد بود سال اگر صد هزار

گذشت آن سخن‎ کآمد‎ اندر شمار

.

بخش نخست همایون‌نامه به شیوه غالب مثنوی‌های ادب فارسی با تحمیدیه‌ای 62 بیتی آغاز می‌شود که متأسفانه پاره‌ای کلمات برخی ابیات و مصراع‎های آن در تک‎نسخه اثر، محو شده یا ناخوانا بوده و طبعاً جای آن‌ها خالی مانده است.

پس از تحمیدیه، نعت 83 بیتی پیامبر و سپس منقبت خلفای راشدین در 103 بیت آمده است. 336 بیت بعد از آن، مدح مهتران زمان است و بعد، زجاجی در 67 بیت، ذیل عنوان «ترتیب کتاب همایون‌نامه» به گزارش ترتیب تاریخی موضوعات منظومه پرداخته و همچنان که خود خاطرنشان کرده، «در او اول از کار پیغمبر است». متن اثر با روایت مولود پیامبر اسلام(ص) آغاز شده است.

موضوع این بخش همایون‌نامه شرح احوال حضرت محمد(ص) و حوادث صدر اسلام تا وفات پیامبر(ص) است و اثر، با گزارش چگونگی رحلت و خاک‎سپاری آن حضرت پایان می‌یابد. مؤخره 45 بیتی آن هم ستایش مخدوم سراینده (شمس‌الدین محمد جوینی) است.

مطابق با سنت رایج در سبک منظومه‌های دینی، تاریخی و پهلوانی پس از فردوسی، زجاجی هم علاوه بر قالب و وزن همایون‌نامه، به شیوه‌های مختلف دیگر از شاهنامه تأثیر پذیرفته است.

او به‌رغم احترام به مقام ادبی فردوسی و بهره‌گیری‌های متنوع از بوطیقای شاهنامه، به‎ نقد و رد درون‌مایه به‌اصطلاح مغانه حماسه ملی ایران پرداخته است که البته مختص زجاجی نیست و نمونه‌های دیگری هم در تاریخ ادب و اندیشه ایرانی دارد.

وضعیت کتاب

فهرست محتویات در ابتدا و فهارس فنی در انتهای کتاب آمده است.

این اثر از دو نیمه تشکیل‎شده است. مصحح کتاب، علی پیرنیا‎ نسخه‌ای از‎ نیمه‎ دوم منظومه در کتابخانه دانشگاه پیشاور‎ می‌یابد و اقدام به تصحیح آن می‌کند و ازآنجاکه کوشش‌های‎ وی‎ برای یافتن نیمه نخست منظومه به ‎جایی نمی‌رسد، به‎ چاپ‎ نیمه دوم اکتفا می‌کند‎. حاصل‎ آنکه فرهنگستان زبان و ادب فارسی در سال ١٣٨٣خورشیدی، نیمه دوم را در‎ دو‎ مجلد به چاپ می‌رساند‎.

هنگامی ‎که‎ کارهای مربوط به‎ حروف‎نگاری‎ و نمونه‌خوانی نیمه دوم‎ منظومه‎ رو به پایان بوده، پیرنیا نشانه‌هایی از نیمه نخست منظومه را در ایروان‎ ارمنستان‎، کتابخانه ماتناداران، ردیابی می‌کند. برای‎ دستیابی‎ به نسخه‎ و ارائه‎ استنتاخی‎ دقیق از آن به‌ناچار دو بار به ارمنستان سفر می‌کند و چندی در ایروان ماندگار می‌شود و سرانجام پس از سال‎ها‎ تلاش‎ جهت‎ تصحیح‎ این‎ بخش، در نهایت‎ در‎ سال ١٣٩٠، نیمه نخست تاریخ منظوم زجاجی (همایون‌نامه) به اهتمام انتشارات میراث مکتوب و همانند نیمه دوم‎ در‎ دو‎ مجلد انتشار می‌یابد؛ بنابراین یک دوره‎ چهار جلدی‎ از‎ کل‎ منظومه‎ در اختیار پژوهشگران قرار می‌گیرد.

مصحح در ابتدای کتاب چند تصویر از نسخ خطی مورد استفاده خویش را به معرض نمایش درآورده است.

منابع مقاله

1. مقدمه و متن کتاب؛
2. عباسی، جواد؛ راشکی علی‌آبادی، جواد، «همایون‌نامه زجاجی و شاهنامه»، متن‌شناسی ادب فارسی، زمستان 1393، شماره 24، درج در پایگاه مجلات تخصصی نور (نورمگز).
3. آیدنلو، سجاد، «همایون‌نامه منظومه‌ای دینی - تاریخی و پیرو شاهنامه از سده هفتم»، کتاب ماه ادبیات، مرداد 1392، شماره 76، درج در پایگاه مجلات تخصصی نور (نورمگز).
4. آیدنلو، سجاد، «همایون‌نامه زجاجی و شاهنامه»، متن‌شناسی ادب فارسی، زمستان 1393، شماره 24، درج در پایگاه مجلات تخصصی نور (نورمگز).

وابسته‌ها

همایون نامه: تاریخ منظوم حکیم زجاجی سراینده سده هفتم