المختصر من كتاب المعجم الكبير
المختصر من كتاب المعجم الكبير، معروف به «معجم الصحابة» یا «المعجم الصغير»، نوشته عبدالله بن محمد بن عبدالعزیز بغوی بغدادی (متوفی 317ق) از جمله آثار مهم با موضوع شرح‌حال و احادیث صحابه است. تا کنون «المعجم الكبير» بغوی به دست نیامده است.
| المختصر من كتاب المعجم الكبير | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | بغوی، عبدالله بن محمد (نویسنده)
قاضی، ابراهیم اسماعيل (محقق) منقوش، محمد عوض (محقق) |
| عنوان‌های دیگر | معجم الصحابه |
| ناشر | مبرة الآل و الأصحاب |
| مکان نشر | کويت |
| سال نشر | 2011م , 1432ق |
| چاپ | 1 |
| زبان | عربي |
| تعداد جلد | 4 |
| کد کنگره | |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
ساختار
کتاب مشتمل بر مقدمه و 24 جزء است. هر جزء در قالب باب باب ارائه شده است. در مجموع 1106 شخصیت در این اثر معرفی شده‌اند.
گزارش محتوا
محقق اثر در مقدمه‌اش به تحقیق نام کتاب پرداخته و این سؤال را مطرح کرده که بغوی دو معجم داشته یا یکی؟ از نام کتاب برمی‌آید که بغوی دو تألیف مستقل داشته است. برخی تراجم نیز بین دو معجم او فرق گذاشته و چنین آورده‌اند «المعجم الکبیر» یا «معجم الصحابة» و «المعجم الصغیر» که دو تألیف جدا هستند و یک کتاب نیستند. همان‌گونه که ابن ندیم در فهرست چنین آورده است: از جمله تصانیف اوست: المعجم الکبیر و المعجم الصغیر. محقق سپس به نصوص و اقوال متعددی اشاره کرده و نتیجه می‌گیرد که ترجیح دارد که آن دو کتاب باشند اگرچه تنها «المعجم الصغير» به دست ما رسیده است[۱].
معجم الصحابة از قدیمی‌ترین تألیفات صحابه و از بزرگ‌ترین مصنفات بغوی به شمار می‌آید. از این کتاب چندین نسخه خطی موجود است. بخشی از آن در کتاب‌خانه کتانی مغرب یافت می‌شود که نسخه عکس‌برداری‌شده آن در یونسکو، دانشگاه اسلامی مدینه و در کتاب‌خانه عمومی رباط در مغرب نیز وجود دارد. به‌غیراز جزء نخست معجم الصحابه که مستقیماً از بغوی دریافت شده، ما بقی این اثر توسط ابن بطی عکبری به دست ما رسیده و در انتشارات دارالبیان توسط محمدامین جکنی در پنج جلد تصحیح و چاپ شده است. این نسخه از کتاب در کویت در چهار جلد منتشر شده است. جلد اول و دوم آن تا جزء نهم ادامه می‌یابد و جزء ده تا پانزده در جلد سوم کتاب یافت می‌شود. جلد چهارم به ادامه جزء شانزده تا جزء بیست‌وچهار می‌پردازد و با مرثد بن ربیعه عبدی خاتمه می‌یابد[۲].
هم‌چنین به سبب قدمت و کثرت تیرگی در کتاب و عدم وضوح در اسناد و متن، تصحیف و اشتباه در آن حتمی است، بالأخص در الفاظ متشابه؛ مثلاً در توفی درست آن نوفل است چنان‌که در ترجمه ربیعه بن حارثه آمده است. در بعضی موارد برخی کلمات از احادیث بغوی افتاده از جمله در حدیث طلحه نظری در عبارت ابوحرب بن ابی الاسود که لفظ ابی افتاده ولی در رسم‌الخط ابی داوود دیده می‌شود[۳].
کتاب با مقدمه‌ای از مصحح در 150 صفحه آغاز می‌گردد و بعدازآن متن اصلی کتاب با نام صحابی که اسمشان محمد است شروع‌شده و در اجزای 25 گانه و باب باب ارائه می‌گردد که در نهایت با اسامی «مرثد» خاتمه می‌یابد[۴].
کثرت سخنان علما راجع به بغوی، بر جایگاه علمی و علو درجه او و صداقت و ضبط دقیق روایاتش دلالت دارد و نقل‌های بسیاری که دیگر منابع از کتاب او بیان می‌دارند بر اهمیت کتاب او می‌افزاید. ازاین‌رو معجم الصحابه منبع مهمی برای بسیاری از مؤلفان پس از وی گردیده که در زیر به آن‌ها اشاره خواهد شد. این افراد شامل: ابن عساکر، ابن حجر در الإصابة و فتح الباري، مزی در تهذيب الكمال، ذهبی در سير أعلام النبلاء، خطیب بغدادی در تاریخ بغداد و ابونعیم اصفهانی در معرفة الصحابة است[۵].
بغوی در جمع‌آوری معجم الصحابه از شش منبع بهره برده است. او اکثر معلومات خویش را به‌واسطه احمد بن حنبل و پسرش عبدالله دریافته است. هم‌چنین از علی بن جعد در جمع‌آوری احادیث و از ابی‌موسی هارون حمال در انساب صحابه و فضائل آن‌ها و وفاتشان استفاده کرده است که خود صراحتاً می‌گوید: دیدم در کتاب ابی موسی. بغوی از تاریخ کبیر بخاری نیز در تألیف اثر خویش بهره برده است به‌طوری‌که ابن حجر نیز به آن اشاره دارد. هم‌چنین به‌واسطه عبارات «في كتاب محمد سعد» یا «رایت في كتاب ابن سعد» در معجم الصحابة دریافت می‌گردد که طبقات ابن سعد یکی دیگر از منابع مطالعاتی بغوی است و در مواردی اندک نیز از محمد بن عمر واقدی نیز در دریافت معلومات خویش استفاده کرده به‌طوری‌که می‌نویسد «رایت في كتاب محمد بن عمر»[۶].
بغوی در معجم الصحابه در ذیل هر ترجمه ابتدا به اسم صحابی اشاره می‌کند و سپس نسبی طولانی از او ارائه می‌دهد. آنگاه به اهم معلومات صحابه از فضل و کرم، آغاز اسلام، مناقبشان، حضور در جنگ‌ها بالاخص جنگ بدر و احد، می‌پردازد. وی این اطلاعات را گاهی بدون سند و گاه با سندی از ابن سعد، هارون حمال و یا دیگران نقل می‌کند و سلسله راویان را که نهایتاً به استادش ختم می‌گردد، بیان می‌دارد. بااین‌حال در بررسی برخی صحابه این موارد ملاحظه نمی‌شود، از جمله در بررسی جابر بن عتیک که ممکن است بغوی شخصاً راویان را ذکر نکرده و یا این‌که راوی‌ای که او از آن‌ها روایت نقل می‌کند به آن اشاره‌ای نکرده باشد. در مرحله بعد حدیثی را که از آن صحابی نقل شده، روایت می‌کند و برای بیان راویان حدیث از چند سیاق بهره برده است. گاهی راویان را در اول حدیث و گاه در آخر حدیث ذکر می‌کند و سعی دارد احادیثی را ذکر می‌کند که مستقیماً از پیامبر باشد. هم‌چنین به کنیه‌ها، موثق بودن و درجه صحت و ضعف روات نیز اشاره می‌کند. یکی از موارد دیگر که در معجم الصحابه به چشم می‌خورد، توضیح موارد شک در راویان حدیث است[۷].
آنچه ارزش کار معجم الصحابه را دوچندان کرده وجود برخی معلومات تاریخی است که او در خلال تراجم‌نگاری ارائه می‌دهد. از جمله در وفات جابر و نماز أبان والی مدینه بر او. ذکر نقدهای مشکوک و در مقابل بیان صحت آن روایات روش دیگر بغوی در معجم الصحابه است؛ برای نمونه در روایتی که متعلق به جابر بن عبدالله است آمده که گفته‌اند او آخرین کسی است که در مدینه مرده است. درحالی‌که سهل بن سعد آخرین صحابی است که در مدینه وفات یافته است[۸].
در مضمون معلوماتی که از بغوی نقل‌شده با دیگر منابع از جمله با روایات واقدی اختلافاتی یافت می‌شود و این مسأله به خود واقدی بازمی‌گردد نه به روایات بغوی؛ زیرا معلوماتی که واقدی به آن‌ها تکیه کرده است، با دیگر منابع نیز تطابق ندارد؛ مانند اختلاف در تاریخ وفات جبرین عتیک[۹].
بغوی در معجم الصحابه به شرح‌حال برخی از تابعین نیز می‌پردازد و روایاتی موهون و مرسل را درباره آن‌ها ذکر می‌کند. البته این امر تنها اختصاص به بغوی ندارد، بلکه دیگران هم از این رویه پیروی کرده‌اند[۱۰].
بغوی در بیان مصادر خویش از دو روش استفاده کرده است، گاه وی به بیان مصادر مطالعاتی خویش ذیل هر ترجمه می‌پردازد و گاه ذکری از مصادر خویش نمی‌کند و تنها معلوماتی را ارائه می‌دهد که ظاهراً این دسته از معلومات وی می‌بایست به‌واسطه ابن سعد به دست آمده باشد زیرا تنها با کتاب ابن سعد هم‌رأی است. معجم الصحابه پس از بغوی بسیار مورد استفاده محدثان و صحابه‌نگاران قرار گرفته است و هم‌اکنون هم منبع بسیار مهمی در شناخت صحابه به‌شمار می‌آید[۱۱].
وضعیت
در پاورقی‌های کتاب معانی برخی الفاظ، مستند روایات و ارجاعات مفیدی ذکر شده است.
فهرست مطالب هر جلد در انتهای آن ذکر شده است. در انتهای جلد چهارم نیز فهارس آیات، احادیث و صحابه ذکر شده است.
پانویس
منابع مقاله
- مقدمه و متن کتاب.
- باقریان، زهره، «معجم الصحابه»، پایگاه مجلات تخصصی نور: کتاب ماه تاریخ و جغرافیا، آذر 1389، شماره 151، صفحه 78 تا 81.