تبيين الأصول
تبيين الأصول، تألیف سید محمدرضا شیرازی، مشتمل بر بررسی موضوع «حجیت قطع» و مباحث پیرامون آن در علم اصول فقه است. این اثر در سه جلد به زبان عربی منتشر شده است.
| تبيين الأصول | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | شیرازی، سید محمدرضا (نویسنده) |
| ناشر | ياس الزهراء (سلام الله عليها) |
| مکان نشر | ايران - قم |
| سال نشر | 1431ق. |
| چاپ | چاپ اول |
| شابک | 978-964-2843-88-6 |
| موضوع | اصول فقه شيعه - قرن 14 |
| زبان | عربي |
| تعداد جلد | 3 |
| کد کنگره | 2ت 9ش / 159/8 BP |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
ساختار
کتاب مشتمل بر مقدمه ناشر، مقدمه فاضل صفار و چهار بخش در ضمن فصولی است. هر فصل نیز حاوی مباحثی است. نویسنده به شیوه‌ای مستدل دیدگاه‌های مختلف در هر موضوع را بررسی و گاه دیدگاه جدیدی را تأسیس کرده است.
گزارش محتوا
علم اصول فقه از مهم‌ترین علومی است که استنباط حکم شرعی بر آن استوار است. برای محققین واضح است که بحث از دقائق و مناقشه آراء مختلف از موضوعات مهم و دشواری است که علمای بزرگ به آن پرداختند، تا جایی که مکاتب مختلفی چون مکاتب شیخ انصاری، آخوند خراسانی، شیخ ضیاءالدین عراقی و میرزای نائینی در حوزه‌های شیعه ایجاد گردید. موضوع به اینجا ختم نشد، بلکه متأخرین از علما اصول فقه در مکتب اهل‌بیت با غنا بخشیدن و ایجاد دگرگونی در این علم، مباحث آن را به درجه‌ای از متانت و عمق ارتقا دادند که موجب مباهات و شگفتی است. به این پیشرفت در کتب مکاتب اهل سنت مانند فهرست ابن ندیم و تهذيب التهذيب ابن حجر و دیگر مصادر اشاره شده است.
در عصر حاضر نیز عبارات از متانت و عمق برخوردار است و از دشواری فراگیری و فهم آن جز برای اهل درس و تحقیق حکایت دارد. مکتب اهل‌بیت(ع) همواره مکتبی زاینده بوده و تا امروز علمای بزرگ و بی‌نظیری از آن فارغ‌التحصیل شده‌اند و کتب تراجم و سِیَر بهترین شاهد بر این مطلب هستند. «محمدرضا شیرازی» از جمله همین علمای معاصر است که از همان عنفوان جوانی دارای نبوغ بوده است[۱].
وی علاوه بر اخلاق و ادب و نجابتی که عطر آن بر دور و نزدیک پراکنده می‌شد، نبوغ علمی کم‌نظیری داشت که محافل و مجالس علمی‌اش آن را آشکار می‌کرد، خواه در دروسی که برای طلابش می‌گفت و «درس خارج» نامیده می‌شد و خواه در جلسات عمومی که بر فراز منبر افاضه می‌کرد. درس علم اصول فقه وی به شکل واضح و روشنی حکایت از عمق، دقت، شمولیت و فراگیری دارد، تا آنجا که خواننده و محقق، مذاکره و سؤال و جواب او با علما و مدرسین بزرگ در مسائل دقیق، بلکه معضلاتی را که مصادر بحث عملی ذکر کرده‌اند، به شکلی محکم‌تر و سودمندتر خواهد یافت؛ گویی علم اصول فقه جدیدی تأسیس کرده است[۲].
عنوان «تبيين الأصول» از سوی نویسنده انتخاب نشده است؛ بلکه گروه تحقیق پس از مشورت با برخی از شاگردان و نزدیکان وی این نام را انتخاب کرده است[۳].
مباحث کتاب در چهار قسم یا بخش تنظیم شده است:
- طریقیت قطع: در دو فصل ثبوت طریقیت قطع و عدم آن و امکان جعل طریقیت برای قطع و عدم آن. این دو فصل مترتب بر هم هستند.
- حجیت قطع و وجوب حرکت بر طبق آن.
- امکان منع شرع از عمل به قطع یا الغای حجیت.
- معذریت قطع در مواردی که خطا محرز شود و معلوم شود که قاطع جاهل مرکب بوده است.
این تقسیم‌بندی مباحث، موافق با موازین منطقی و مطابق با شیوه علمی صحیح است. البته بسیاری از اصولیون در این شیوه با نویسنده مخالفت کرده‌اند؛ چراکه آنها غالباً بحث از نتایج قطع را مطرح نکرده‌اند و معتقدند که قطع طریقی از هر طریقی حاصل شود بر قاطع حجت است؛ حتی به تعبیر صاحب کفایه اگر از صدای کلاغ یا جریان ناودان حاصل شود.
نویسنده در این بحث به نکته مهمی اشاره کرده که اصولیون کمتر متعرض آن شده‌اند؛ چراکه مشهور و معروف بین ایشان این است که قطع قابل جعل نیست؛ زیرا از حقایق تکوینی خارجی است و حقایق تکوینی اثباتاً و نفیاً در دست شارع نیست. قطع عبارت از انکشاف واقع است و این انکشاف به اسباب تکوینی حاصل می‌شود، نه به اسباب اعتباری. نویسنده در اینجا از حقیقت دیگری نیز پرده برداشته که بسیاری از اصولیون به آن اشاره نکرده‌اند و آن عبارت است از اینکه قطع از خلال امر به مقدماتش قابل جعل است[۴].
از جمله ویژگی‌های کتاب است:
- شیرازی در نگارش مباحث، تسلسل منطقی مباحث را لحاظ کرده است که مبتنی بر تقدم رتبی است. طلبه به روش علمی صحیح که ذهن از پراکندگی و تشویش مصون بماند از مطلبی به مطلب دیگر منتقل می‌شود.
- او در مباحث بنای بر اختصار مطالب مفصل و موجز نمودن آن در عبارات کاملی دارد که به راحت‌ترین راه به مقصود برساند؛ او ابتدا اصل مطلب را بیان و سپس آن را مستدل و تحلیل و بررسی می‌کند؛ خواه آن دیدگاه از خودش یا دیگران باشد و از آن استفاده کند یا آن را رد کند. او دیدگاه‌های مختلف را در هر موضوع مطرح و دیدگاه صحیح را بدون جانب‌داری پذیرفته و دیدگاه اشتباه را رد می‌کند؛ این از مهم‌ترین بنیان‌های بحث علمی سازنده است[۵].
- رعایت امانت علمی از دیگر ویژگی‌های کتاب است. سید از انتساب اقوال و آراء به صاحبان آنها غفلت نکرده و بدون توجه به معروفیت یا عدم آن، نام نویسنده یا منبع سخن را ذکر می‌کند.
- وی با تطبیق ضوابط اصولی بر موارد فقهی، بین فقه و اصول تقارب ایجاد کرده است. این مسئله طلبه را در فهم اهمیت علم اصول و پی بردن به ثمرات مباحث اصولی یاری می‌رساند. با این روش، نویسنده از اسلوب متعارف بین اصولیون در اکتفا به بحث اصولی و واگذاری امر تطبیق به فقه - که سبب قطع ارتباط بین فقه و اصول و افزودن بر دشواری فقاهت نزد طلاب شده - خارج گردیده است؛ به‌عنوان مثال در بحث تجری، تعدادی از مطالب متعلق به فقه مانند: تجری، مخلّ به عدالت هست یا نه؟ و بحث از معنی عدالت و فسق که متفرع بر آن است و احتمالات متعدد - که بر برخی عنوان تجری صدق می‌کند و بر برخی نه - را متذکر می‌شود.
- نویسنده در این اثر نوآوری‌هایی نیز داشته است. وی گاه به ثمراتی اشاره می‌کند که در موضوع خود جدید است؛ بنابراین وی بر نتایجی که دیگران به آن رسیده‌اند، مطالبی را افزوده که باب اسرار جدیدی را در علم اصول گشوده است؛ از باب مثال در مسئله بیان غرض از تکلیف و امر شرعی، مشهور بین اصولیون این است که غرض از امر شرعی و تعلقش به ذمه عبد، ایجاد انگیزه در نفس بنده و تشویقش به عمل و اتیان مأموربه است و اگر چنین نبود صدور امر لغو بود. نویسنده این دیدگاه را با تکلیف انسان خواب و کافر نقض کرده است؛ چراکه بدون شک نائم و کافر مکلفند و امر شرعی متوجه آنهاست، همان گونه که به غیر آنها نیز تعلق گرفته است. این در حالی است که داعی و انگیزه‌ای که مشهور ذکر کرده‌اند در آن دو متحقق نیست؛ چراکه روشن است که ایجاد انگیزه در نفس نائم و تحریک او به عمل غیر ممکن است؛ زیرا متوجه نیست. کافر نیز همین‌طور است؛ چراکه مؤمن به امر نیست. نویسنده از اینجا داعی دیگری غیر از داعی اول را افزوده است که می‌تواند منشأ امر باشد و اشکال را برطرف کند و آن عبارت است از اتمام حجت بر عبد؛ زیرا تعلق امر به ذمه نائم و کافر برای غرض اتمام حجت بر اوست، نه برای غرض برانگیختن. این مطلب مهمی است که در بسیاری از مسائل به فقیه سود می‌رساند[۶].
وضعیت کتاب
تحقیق و آماده‌سازی کتاب توسط سه گروه انجام شده است:
- گروه تحقیق، تصحیح و استخراج منابع؛
- گروه مقابله نصوص کتاب؛
- گروه حروف‌چینی، پس از آماده‌سازی کتاب توسط دو گروه پیشین[۷].
فهرست مطالب هر جلد در انتهای آن ذکر شده است. فهرست مصادر و مراجع نیز در انتهای جلد سوم آمده است.
پانویس
منابع مقاله
مقدمه و متن کتاب.