الإمام أبوالقاسم الشاطبي

الإمام أبوالقاسم الشاطبي نوشته عبدالهادی عبدالله حمیتو، کتابی است به زبان عربی و با موضوع معرفی یکی از قاریان و عالمان نابینای قرن ششم هجری به نام امام شاطبی و آثار اوست. نویسنده در این اثر، قصیده حرزالامانی را به شکل خاص مورد بررسی قرار داده و شروح و تکمله‌های آن را نیز ذکر کرده است.

الإمام أبوالقاسم الشاطبي
پدیدآوران	حميتو، عبدالهادي عبدالله (نویسنده)
عنوان‌های دیگر	زعيم المدرسه الاثريه في القراءات و شيخ القراء المغرب و المشرق دراسه عن قصيدته حرز الاماني في القراءات
ناشر	أضواء السلف
مکان نشر	عربستان - رياض
سال نشر	مجلد1: 2005م , 1425ق ,
چاپ	1
موضوع	قاريان قرآن - تجويد قرآن - قرائت
تعداد جلد	1
کد کنگره	‏BP‎‏ ‎‏76‎‏ ‎‏/‎‏ح‎‏8‎‏ز‎‏7‎‏*
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

ساختار

کتاب دارای مقدمه، محتوای مطالب در چهار فصل و یک خاتمه است. نویسنده در نگارش این اثر از 136 منبع عربی بهره برده که برخی از آن‌ها از این قرارند: وفيات الأعيان ابن خلکان، الوافي في شرح الشاطبية شیخ عبدالفتاح قاضی، هداية القاري إلی تجويد كلام الباري شیخ عبدالفتاح سید عجمی مرصفی، الموسوعة المغربیة للأعلام البشرية عبدالعزیز بن عبدالله، منهاج رسم القرآن في شرح مورد الظمآن مسعود بن محمد جموع سجلماسی، معجم أعلام الجزائر عادل نویهض، من أعلام الفكر المعاصر بالعدوتين الرباط و سلا عبدالله جراری، معجم المحدثين و المفسرين و القراء بالمغرب عبدالعزیز بن عبدالله، مقدمه ابن خلدون، معرفة القراء الكبار ذهبی، اللألي الفريدة في شرح القصيدة الشاطبية فاسی و...

گزارش محتوا

نویسنده در مقدمه، درباره طرق قراءات در مکتب (مدرسه) مغربیه تا زمان شاطبی بحث می‌کند.

فصل اول کتاب حاوی مطالبی درباره زندگینامه شاطبی و هجرت وفات اوست. قاسم بن فیره بن خلف بن احمد ابوالقاسم (ابومحمد) رعینی شاطبی اندلسی ضریر در اواخر سال 538 هجری در شاطبه (شهری بزرگ در شرق اندلس نزدیکی بلنسیه) متولد شد. وی نابینا به دنیا آمد. در همان شهر بزرگ شد و قرآن را قراءت کرد و نزد برخی اساتید آموخت. سپس به بلنسیه رفت و قراءات را در آنجا خواند و «التیسیر» را به‌صورت حفظ بر ابوالحسن علی بن محمد بن هذیل خواند و در مدرسه اثریة حدیث و فقه و عربی و آداب و... را از جماعتی از مشایخ آنجا آموخت. وی پس از مدتی به شاطبه بازگشت و قراءت قرآن را نشر داد و در آنجا شاگردانی را پرورش داد که قراءات را بر او می‌خواندند. شاطبی در جوانی بر همسالان خودش خطبه می‌خواند. گویا ولایت مسند خطابه در شهرش علت هجرت او از اندلس به مشرق بوده است؛ زیرا در آن زمان موحدین به امام مهدی معتقد بودند و آن حضرت را هدایت شده و دارای عصمت و... می‌دانستند و به ایشان دعوت می‌کردند، اما حاکمان آن زمان منبری‌ها را اجبار می‌کردند که مدح آنان را بگویند. ازاین‌رو شاطبی به عذر رفتن به حج از زیر بار این امر شانه خالی کرد و از اندلس هجرت کرد و به مصر رفت. او در مصر به شهرهای مختلفی رفت و گویا قصیده‌های رائیه و لامیه‌اش را در مدرسه معزیه قاهره گفته باشد. وی در مصر با زنی از بنی حمیریان ازدواج کرد و پس از حدود سه سال اولین فرزند ذکورش به دنیا آمد. او دختری هم دارد که بعد از وفات شاطبی با ابوالحسن علی بن شجاع معروف به کمال ضریر ازدواج کرد. شاطبی پس از نماز عصر یکشنبه 28 جمادی‌الثانی 590ق در سن 52 سالگی در مصر از دنیا رفت و فردای آن روز در قرافه دفن شد. قبر او در مقبره قاضی فاضل است.

نویسنده در ادامه به معرفی دوازده نفر از اساتید و شیوخ اجازه او می‌پردازد. برخی از آنان عبارتند از؛ ابوعبدالله ابن لایه شاطبی ضریر محمد بن علی بن محمد بن ابوالعاص نفزی، ابوجعفر احمد بن محمد بن علی بن محمد بن ابوالعاص نفزی معروف به ابن لایه، ابوالحسن بلنسی علی بن محمد بن علی بن هذیل، ابوالحسن انصاری بلنسی علی بن عبدالله بن خلف بن نعمت، ابوبکر اشبیلی محمد بن یوسف بن مفرج بن سعادت، ابوعبدالله ازدی شاطبی محمد بن احمد بن مسعود معروف به ابن صاحب الصلاة و...

بااینکه شاطبی از روشندلان و فاقد حس بینایی است کتاب‌های مهمی درباره علوم مربوط به قراءت مانند رسم و ضبط و استقرای قواعد قراءت و... از خود به‌جا گذاشته است. وی تمام آثارش را در قالب نظم بیان کرده است.

آثار معروف وی از این قرار است:

1. حرز الأماني و وجه التهاني که به «القصيدة» و «اللامية» و «الشاطبية الكبری» هم نامیده شده و موضوعش قراءات سبعه مشهور است.
2. عقيلة أتراب القصائد في أسنى المقاصد که به «الرائية»، «العقيلة» و «الشاطبية الصغری» هم نامیده شده و موضوعش رسم‌الخط مصحف عثمانی است.
3. ناظمة الزهر في الإعتداد و اختلاف أهل البلاد که در قالب قصیده رائیه بیان شده است.
4. قصیدة الدالية در شرح «التمهيد» ابوعمر بن عبدالبر در شرح موطأ مالک بن انس.
5. الظاءات القرآنية، ابوالحسن سخاوی شرح مختصری بر آن نوشته و نسخه‌اش در برخی کتابخانه‌ها موجود است.
6. قطعه الدالیة‌

از میان کتاب‌های مذکور، «حرز الأماني و وجه التهاني»، دارای اهمیت بالایی است و اکثر شهرت شاطبی به خاطر همین کتاب است. او در این اثر «التيسير في القراءات السبع» حافظ ابوعمرو دانی را به لحاظ محتوایی ملاک کارش قرار داده و در واقع فی الجمله مطالب این کتاب را در قالب نظم بیان کرده است و اضافاتی بر آن دارد. شاطبی فکر سرایش این قصیده را در همان اندلس در سر می‌پرورانده و همان‌طور که ابن جزری برای عبدالله بن رشید فهری سبتی بیان کرده، ابتدای این قصیده در اندلس سروده شده و در قاهره تکمیل شده و به پایان رسیده است. افراد زیادی شاگرد او بوده و این قصیده را از وی نقل کرده‌اند. نویسنده 31 نفر از آنان را نام می‌برد که برخی از آنان عبارتند از: عبدالرحمن بن اسماعیل بن حداد، ابوالقاسم مصری قلیوبی عبدالرحمن بن سعید شافعی، ابوزید نفزی عبدالرحمن بن عبدالله بن مطرف بن ابوسهل بن یاسین، ابوالقاسم شافعی عبدالصمد بن سعید، معین‌الدین ابوالفضل بن ابوالمعالی مصری انصاری عبدالله بن محمد بن عبدالوارث معروف به ابن ازرق و ابن فاراللبن، ابوعمرو بن حاجب جمال‌الدین کردی عثمان بن عمر بن ابوبکر بن یونس و...

نویسنده، فصل پایانی را درباره شروحی که بر قصیده لامیه و دیگر قصاید شاطبی نوشته شده ذکر می‌کند. او 96 شرح و تعلیقه اصلی و 22 شرح جزئی بر شاطبیه را نام می‌برد و به‌صورت مختصر معرفی می‌کند. برخی دیگر نیز اضافاتی بر قصیده او دارند و در واقع تکمله بر کار او نوشته‌اند که 35 مورد از این موارد در این کتاب معرفی شده و بررسی می‌گردند. نویسنده سپس معارضات این اثر را نقل می‌کند.

وضعیت کتاب

فهرست‌های مطالب و مصادر و مراجع در انتهای کتاب ذکر شده است. پاورقی‌ها علاوه بر ذکر ارجاعات حاوی مطالب مفیدی در شرح مطالب و معرفی اشخاص و مکان‌ها و... هستند.

منابع مقاله

مقدمه و متن کتاب.