مقاصد الاصول

مقاصد اصول اثر علامه محمد سنگلجی، کتابی است مختصر، دربردارنده مباحث علم اصول، از مبحث الفاظ تا اجتهاد و تقلید که به زبان فارسی نوشته شده است.

مقاصد اصول
پدیدآوران	سنگلجی، محمد (نویسنده)
ناشر	تابان
مکان نشر	ايران - تهران
سال نشر	1317ش.
چاپ	چاپ اول
موضوع	اصول فقه شيعه - قرن 14
زبان	فارسي
تعداد جلد	1
کد کنگره	‏‎‏/‎‏س‎‏9‎‏م‎‏7 / 159/8 BP

انگیزه تألیف

نویسنده در مقدمه، انگیزه خویش از نگارش کتاب را چنین عنوان، نموده است: «چون علم اصول از بدو تدوین تا حال به زبان عربی آموختنش برای تازه‌کاران سخت و مشکل می‌نمود، امهات مباحث آن‌ را مقداری که مفید و نافع بود، به‌نحو اختصار به زبان فارسی گرد آوردم (مقاصد اصول)، بر مقدمه و چندین مقصد مرتبش ساختم».

ساختار

کتاب با مقدمه کوتاهی از نویسنده، آغاز و مطالب در هجده مقصد و بعضی از مقاصد، در چندین مقام، ارائه شده است.

گزارش محتوا

در مقدمه، ضمن اشاره به انگیزه تألیف، ابتدا به تعریف علم اصول، موضوع و مسائل آن، دلیل و اقسام آن، اطلاقات دلیل، مدرکات عقلی، تعریف حکم و اقسام آن، خطاب لفظی و معنوی پرداخته شده و سپس، در خلال بحث پیرامون وجود مصلحت و مفسده در حکم شرعی، به بررسی فرقه عدلیه و محققین اشاعره در این زمینه پرداخته شده و در نهایت، ملازمه میان حکم عقل با حکم شرع، مورد بحث و بررسی قرار گرفته است.

در مقصد اول، به تعریف وضع و اسباب آن، پرداخته شده است. نویسنده وضع را ارتباط و اختصاصی دانسته که بین لفظ و معنی، به‌واسطه قراردی که واضع آن را وضع نموده، یا به‌واسطه استعمال لفظ در آن معنی حاصل می‌شود، دانسته است.

اقسام وضع (شامل وضع لغوی و عرفی به عرف عام یا خاص)، تقسیم وضع به اعتبار موضوع به شخصی و نوعی، وضع مجازات، تقسیم وضع به اعتبار موضوع‌له (وضع عام و موضوع‌له عام، وضع خاص و موضوع‌له خاص، وضع عام و موضوع‌له خاص، وضع خاص و موضوع‌له عام)، تعریف حقیقت و اقسام آن (شامل لغوی، عرفی و شرعی) و علامات حقیقت (شامل تبادر، اطراد و عدم صحت سلب)، از جمله مباحث مطرح‌شده در این مقصد می‌باشد.

در مقصد دوم، در سه مقام، به بحث پیرامون دلالت الفاظ و نسبت آن با معانی، پرداخته شده است. در مقام نخست، معنای دلالت و اقسام آن تبین شده. در مقام دوم، تقسیم لفظ نسبت به عموم و خصوص معنی بحث شده و در مقام سوم، نسبت الفاظ با معانی، مورد بحث قرار گرفته و در ادامه، به مباحثی همچون مشترک و اقسام آن (شامل لفظی و معنی)، احتیاج به وضع مشترک، عدم صحت استعمال لفظ مشترک در بیشتر از یک معنی، تعریف مترادف، فرق بین تساوی و ترادف، تعریف متواطی و مشکک و رتبه الفاظ از حیث وجود پرداخته شده است.

یکی از مسائل مهم اصول، مبحث اوامر است؛ ازاین‌رو در مقصد سوم، در بیان الفاظی که متعلق به کتاب و سنت است، در چهار مقام زیر، به این مبحث، پرداخته شده است: در مقام نخست، ماده امر، مورد بحث قرار گرفته، در مقام دوم، معانی صیغه «افعل» بررسی گردیده و در مقام سوم و چهارم، به بیان این موضوع پرداخته شده است که امر حقیقت در وجوب و صیغه امر، حقیقت در طلب ایجاد طبیعت است.

در مقصد چهارم، موضوع مقدمه واجب، در پنج مقام زیر، مورد بحث و بررسی قرار گرفته است: در مقام اول، بیان شده است که مقدمه واجب، از مسائل اصولیه عقلیه بوده و در مقام دوم، به تقسیم مقدمه به داخلی و خارجی پرداخته شده است. در مقام سوم، فرق بین مقدمات عقلی و شرعی و عادی بیان گردیده و در مقام چهارم، فرق بین ایجاب و وجوب تشریح شده است.

تقسیم واجب، به اعتبارات متعدد به انحلالی و غیر انحلالی، مطلق و مشروط، تعبدی، توصلی، غیری و نفسی، اصلی و تبعی و عینی و کفایی، در مقام چهارم مورد بحث قرار گرفته و در مقام پنجم، به بیان وجوب مقدمه واجب پرداخته شده و در پایان، ثمراتی که بر وجوب و عدم وجوب مقدمه، مترتب است، مورد بحث و بررسی واقع شده است.

مقصد پنجم، به مبحث نواهی اختصاص یافته است. از جمله مباحث الفاظ که در علم اصول، از آن بحث می‌شود، مسئله نهی است. نهی از حیث ماده و هیئت، در دلالت نمودن بر طلب، مانند امر است؛ جز آنکه مقتضای هیئت نهی که صیغه «لا تفعل» است، طلب ترک طبیعت و مقتضای هیئت امر که صیغه «افعل» است، طلب فعل می‌باشد و فرمان‌برداری در امر، به ایجاد فردی از افراد مأموربه و در نهی، به ترک تمام افراد منهی‌عنه، محقق می‌شود. به اعتقاد نویسنده، اقتضای نهی در صورتی دوام و همیشگی است که متعلق آن، مقید به حال و زمان معینی نباشد و در صورتی‌که مقید به یکی از این دو باشد، مقتضای آن، نفی طبیعت در آن حال یا زمان خواهد بود.

اطلاقات نهی از حیث ماده و اطلاقات نهی از جهت هیئت، از جمله مباحث این مقصد می‌باشد.

در مقصد ششم، در نه مقام زیر، به بحث پیرامون مسئله عام و خاص، پرداخته شده است. در مقام اول، به تبیین معنای عام و تعریف آن، پرداخته شده و در مقام دوم، عموم به اعتبار حکم، به سه قسم استغراقی، مجموعی و بدلی، تقسیم شده است. در مقام سوم، به بحث پیرامون صیغه‌های عموم پرداخته شده و در مقام چهارم، این موضوع مورد بحث قرار گرفته است که خطاب‌های شفاهی، مانند «يا أيها الناس» و «يا أيها الذين آمنوا»، آیا فقط شامل اشخاصی می‌باشد که در مجلس تخاطب حضور دارند یا عموم حاضرین، غائبین و معدومین را شامل می‌شود. موضوعاتی که در سایر مقامات، مورد بحث قرار گرفته است، به‌ترتیب، عبارتند از: معنای تخصیص و اقسام آن، حکم عمل به عموم عام، پیش از فحص از مخصص، حجیت عام تخصیص‌خورده در بقیه افراد، تخصیص قرآن به قرآن و خبر متواتر، تعارض عام با خاص و حکم آن.

در مقصد هفتم، به مسئله مطلق و مقید پرداخته شده است. مطلق در لغت به معنای مرسل، یعنی رهاشده است و اطلاق، به معنی ارسال است و در اصطلاح اهل اصول، لفظی است که دلالت بر ماهیت مرسله داشته باشد؛ یعنی لفظ بر ماهیتی دلالت کند که مقید به قید وحدت و کثرت نباشد، مثل لفظ «رقبه» که دلالت بر هر بنده‌ای می‌نماید، خواه مؤمن باشد و یا فاسق. مقید برخلاف مطلق است؛ یعنی لفظی است که دلالت بر ماهیتی می‌کند که مقید به قید وحدت و کثرت می‌باشد.

مقصد هشتم، به مبحث مجمل و مبین، اختصاص یافته است. مجمل در لغت، به معنای خلط و جمع است؛ چنان‌که گفته می‌شود «أجملت الحساب» و در اصطلاح، لفظی است که احتمال دو معنی یا بیشتر در آن برود و احتمال هریک از آن معانی نسبت به آن لفظ دیگر، یکسان باشد؛ مثل والليل إذا عسعس (تکویر: 17)، که «عسعس»، هم به معنای اقبال و هم ادبار است و هریک از این دو معنی، احتمالش نسبت به این لفظ، یکسان می‌باشد. مبین، نقیض مجمل است و آن لفظی است که دلالتش بر مقصود قانون‌گذار، ظاهر و آشکار باشد و جز بر مقصودی که از آن لفظ استفاده می‌شود، ظهور در معنی و مقصد دیگری، نداشته باشد.

در مقصد نهم، در چهار مقام زیر، به مسئله مفهوم و منطوق، پرداخته شده است. در مقام نخست، منطوق و مفهوم تعریف شده، در مقام دوم، فرق میان دلالت لفظی و عقلی، تبیین گردیده و در مقام سوم، تفاوت میان دلالت منطوق و مفهوم و دلالت سیاقیه، توضیح داده شده است. در مقام چهارم نیز مفهوم موافق و مخالف، تشریح شده است.

عنوان سایر مقاصد کتاب، به‌ترتیب، عبارت است از: نسخ، حجیت اجماع، حجیت ظواهر، بیان سنت و حدیث، حجیت اصول عملیه، حجیت استصحاب، تمیز امارات از اصول، بیان معنای حکومت و ورود و تعارض دو دلیل و بیان اجتهاد و تقلید.

وضعیت کتاب

کتاب، فاقد پاورقی بوده و فهرست مطالب، در انتهای آن آمده است.

منابع مقاله

مقدمه و متن کتاب.

وابسته‌ها

أصول الفقه (اراکی)

أصول الفقه (تحقیق زارعی سبزواری)

أصول الفقه (طبع اسماعیلیان)

أصول الفقه (طبع جامعه مدرسین)

أصول الفقه (مظفر) همراه با شرح فارسی

أصول الفوائد الغروية في مسائل علم الأصول وفقاَ للنظريات الحديثة الدقيقة

أصول معتبرة

أضواء و آراء: تعليقات علی كتابنا بحوث في علم الأصول

الأصول المنتجة في الفقه