الإشارة إلی من نال الوزارة
الاشارة الی من نال الوزارة، تألیف ابوالقاسم علی بن منجب بن سلیمان (متوفی 542ق) ملقب به تاج الریاسه و مشهور به ابن منجب صیرفی، ادیب، مورخ و دبیر دیوان فاطمیان مصر است. در این اثر تعدادی از وزرای حکومت فاطمی مصر معرفی شده‌اند. تحقیقات و حواشی کتاب به قلم عبدالله مخلص است.
| الإشارة إلي من نال الوزارة | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | ابن صیرفی مصری، علی بن منجب (نویسنده) مخلص، عبد الله (محقق) |
| ناشر | المعهد العلمي الفرنسي للآثار الشرقية |
| مکان نشر | مصر - قاهره |
| سال نشر | 1924م |
| چاپ | 1 |
| موضوع | وزيران - مصر وزيران - کشورهاي اسلامى |
| زبان | عربي |
| تعداد جلد | 1 |
| کد کنگره | /آ2 الف28 38/4 DS |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
ساختار
کتاب مشتمل بر مقدمه محقق و معرفی وزرای فاطمی با تقدم تاریخی است.
گزارش محتوا
محقق اثر در ابتدای مقدمه‌اش، کتاب را این‌گونه معرفی کرده است: «در گنجینه کتب الخالدیة در بیت‌المقدس به رساله کوچکی موسوم به «الإشارة الی من نال الوزارة لإبن منجب الصیرفي» برخوردم که شرح‌حال وزرای حکومت فاطمیه از زمان «العزیز بالله» تا «الآمر باحکام الله» را در بر داشت. با اطلاع از این کتاب به خاطرم آمد که در گذشته مطالبی درباره این رساله و نویسنده‌اش در بعضی جاها خوانده بودم». وی سپس اشاراتی که در تراجم مختلفی چون وفیات الأعیان و طبقات الأطباء در رابطه با این کتاب و مؤلفش آمده را متذکر می‌شود[۱]. سپس به مواردی که «بهجت بک» در مقدمه نسخه کمبریج انگلستان آورده نیز اشاره می‌کند[۲]؛ البته ایراداتی را بر تحقیقات او وارد می‌داند از جمله اینکه اولین گزارشی که ابن صیرفی نوشته در سال 497ق بوده و حال‌آنکه اولین گزارش او در سال 495ق به هنگام مرگ «المستعلی بالله» نهمین خلیفه از خلفای فاطمی و به خلاف رسیدن «الآمر باحکام الله» بوده است[۳].
ابن صیرفی از مورخان معاصر فاطمیان است. مؤلف، رساله‌ای در مورد وقایع فاطمیان داشته که باقی نمانده است، ولی یکی دو تألیف دیگر وی راجع به تشکیلات و نهادهای فاطمیان مانند وزارت، باقی مانده است. از جمله آثار باقی مانده الاشاره الی من نال الوزاره است که درباره تاریخ وزرای فاطمی از ابن کلس تا بطائحی است[۴].
هنر ابن صیرفی در تاریخنگاری در الاشاره که تاریخ وزیران فاطمى است، جلوه‌گر است. وی در این کتاب نام‌ها و القاب و اقدامات وزیران و نیز سال وزارت آنان را به‌دقت بیان کرده و کتاب خویش را یکى از منابع ارزنده تاریخى ساخته است[۵].
اولین وزیری که در کتاب از آن یاد شده ابوالفرج یعقوب بن کِلِّس است. نویسنده او را «صائناً لنفسه محافظاً علی دینه...» دانسته است[۶]. نظام تشکیلات حکومتی فاطمیان، پس از انتقال دولت از افریقیه به مصر و به‌ویژه در زمان وزارت یعقوب بن کلس (٣١٨-٣٨٠ق) شکل گرفت. یعقوب بن کلس یهودی زاده‌ای بود که در افریقیه در زمان کافور اخشیدی، مسلمان شده و در آغاز کار فاطمیان، به معز فاطمی پیوسته بود. نقش وی در سامان بخشیدن به امور اداری دولت فاطمی در کنار اقدامات عسلوج بن حسن و نهاجی - که از سوی معز به دستیاری ابن کلس در اداره امور مالی تعیین شده بود- در تاریخ خلافت فاطمیان در مصر، بسیار پراهمیت گزارش شده است. ابن کلس نظامی در مصر طرح‌ریزی کرد که «امام» یا «خلیفه» در رأس آن بود و تشکیلات حکومتی - شامل سه بخش اداری، قضایی و امور مربوط به دعوت فاطمی (تبلیغات)- را نظم و نسق می‌‌بخشید[۷].
جبر بن قاسم، دیگر وزیری است که پس از ابن کلس منصوب شد. هنگامی‌که العزیز بالله به شام سفر کرد جانشینش بر مصر او بود. نامه‌های رسمی به نام او پاسخ داده می‌شد و بر منابر خوانده می‌شد. او لقبی نداشت و یکی از چهار نفر مسئول خراج بود[۸].
از دیگر وزراء ذوالریاستین ابوالحسن علی بن جعفر بن فلاح است. در رابطه با او گفته شده که آنگاه که ابن هانی شاعر اندلسی بین مدح جعفر بن فلاح و جعفر بن حمدون معروف به ابن اندلسی مخیر بود، جعفر بن فلاح را مدح کرد و دویست دینار گرفت[۹].
کتاب با ذکر نام ابوعبدالله محمد بن اجل نورالدولة ابو شجاع آمری در زمان خلافت الآمر باحکام الله به پایان آمده است[۱۰].
وضعیت کتاب
کتاب، چاپ سنگی و فاقد فهرست مطالب است. در پاورقی‌های کتاب، اختلاف نسخ، معرفی برخی اعلام و توضیحات مفیدی به قلم محقق اثر ذکر شده است.
پانویس
منابع مقاله
- مقدمه محقق و متن کتاب.
- محقق، سیمین، دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی، ج 4، زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی، تهران، مرکز دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی، چاپ دوم، 1377.
- چلونگر، محمدعلی، «درآمدی بر تاریخنگاری فاطمیان»، پایگاه مجلات تخصصی نور، آینه پژوهش، بهمن و اسفند 1382، شماره 84، ص27 تا 32.
- زیلابی، نگار، «بررسی منابع تاریخ تشکیلات اداری و مالی در دولت فاطمیان»، پایگاه مجلات تخصصی نور، تاریخ تمدن اسلامی، بهار و تابستان 1385 - شماره 3، 86.