الإعجاز و الإيجاز
| نام کتاب | الإعجاز و الإیجاز |
|---|---|
| نام های دیگر کتاب | |
| پدیدآورندگان | ثعالبی، عبدالملک بن محمد (نويسنده)
سلیم، محمد ابراهیم (محقق) |
| زبان | عربی |
| کد کنگره | PJA 3914 /الف6 |
| موضوع | ادبیات عربی - قرن 5ق.
ادبیات عربی - مجموعه‌ها ضرب المثلهای عربی |
| ناشر | مکتبة القرآن |
| مکان نشر | قاهره - مصر |
| سال نشر | |
| کد اتوماسیون | 2504 |
معرفى اجمالى
«الإعجاز و الإيجاز»، اثر ابومنصور عبد الملك بن محمد ثعالبى، حاوى كلماتى است كه كم‌لفظ و پرمعنا هستند؛ كلماتى كه در آن‌ها اقسام حسن و ايجاز و... گرد آمده است.
اين عنوان، نامى است كه محقق و مهذب كتاب، محمد ابراهيم سليم به آن داده است؛ وگرنه اين كتاب، با نام‌هاى متفاوت در منابع آمده است. از جمله صاحب «كشف الظنون» از آن با عنوان «إعجاز الإيجاز» ياد مى‌كند. اما كارل بروكلمان در«تاريخ الأدب العربي» ج 5، ص 195 تحت دو عنوان: «إيجاز الإعجاز» و «الإيجاز و الإعجاز» از آن نام مى‌برد. اما محقق، عنوان چهارمى را كه همان «الإعجاز و الإيجاز» است، با توجه به گفتار خود مؤلف در ابتداى باب اول، براى كتاب مناسب دانسته است. چرا كه اعجاز را بر ايجاز كه همان اختصار است، مقدم داشته و يكى را بر ديگرى عطف نموده است.
ساختار
كتاب با دو مقدمه از محقق و نويسنده آغاز و مطالب در ده باب تنظيم شده است. در اين ابواب، كلماتى از قرآن كريم و سخنان پيامبر(ص)، خلفاء راشدين، صحابه و تابعين و همچنين كلماتى از پادشاهان دوران جاهليت و نيز اشعارى زيبا از شاعران عرب فراهم آمده است.
به گفته محقق، بخش‌هايى از اين كتاب كه به توصيف مجالس شرب خمر و لهو مى‌پرداخته، حذف شده است.
گزارش محتوا
در مقدمه محقق، به نام‌هاى مختلف كتاب اشاره شده و در مقدمه نويسنده، توضيحات مختصرى در باره موضوع ابواب، داده شده است.
در باب اول، به برخى از كلمات موجز قرآن كريم اشاره و توضيحات مختصرى پيرامون آن‌ها، داده شده است؛ از جمله اين جملات، عبارتند از آيات: «ان الذين قالوا ربنا الله ثم استقاموا»، «لهم الأمن و هم مهتدون»، «أوفوا بالعقود»، «و فيها ما تشتهيه الأنفس و تلذ الأعين»، «فاصدع بما تؤمر» و... (متن كتاب، ص 12 - 17).
از جمله اين كلمات، آيه‌اى از سوره واقعه در وصف خمر بهشت مى‌باشد كه فرموده است: «لا يصدعون عنها و لا ينزفون» و نويسنده معتقد است خداوند در اين آيه، با دو كلمه، تمام معايب خمر را برشمرده است (همان، ص 17).
در باب دوم، كلمات موجزى از پيامبر(ص) فقط نقل شده است، بدون توضيح يا تشريح آن‌ها؛ برخى از اين كلمات عبارتند از: «بپرهيزيد از خضراء الدمن»، «مؤمن از يك سوراخ، دو مرتبه گزيده نمى‌شود»، «هدايت‌كننده بر خير، مانند فاعل آن است»، «قلب‌ها به‌واسطه گناه، زنگ زده و با استغفار، جلا مى‌يابد»، «مؤمن، آينه برادرش است»، «اموال خود را با زكات، حفظ كنيد» و... (همان، ص 18 - 30).
در باب سوم، كلماتى از خلفاى راشدين، صحابه و تابعين نقل شده است، از جمله: خليفه اول: «قبل از مرگ، آسان و بعد از آن، سخت است»؛ خليفه دوم: «كسى كه شر را نشناسد، در آن مى‌افتد»؛ خليفه سوم: «با خداوند به‌واسطه صدقات، تجارت كنيد» (همان، ص 33 - 34).
كلماتى كه از سه خليفه اول ذكر شده، از تعداد انگشتان دست فراتر نرفته است، اما كلماتى كه از حضرت على(ع) نقل گرديده، بسيار زياد مى‌باشد؛ به‌گونه‌اى كه فقط از قول ابوعثمان عمرو بن بحر جاحظ، فقط صد كلمه قصار و سرشار از حكمت، نقل گرديده است. برخى از كلمات، عبارتند از: «نترس مگر از گناه خود»؛ «اميد نداشته باش، مگر به خداى خود»؛ «مردم به زمان خود، شبيه‌ترند از پدران خود»؛ «شرافتى با سوء ادب نيست» و... (همان، ص 34).
در باب چهارم، كلماتى از ملوك دوران جاهليت نقل شده است. برخى از اين ملوك، عبارتند از: فريدون، منوچهر، پشنگ، افراسياب، طهماسب، كيكاوس، زال پسر سام، رستم فرزند زال، كيخسرو فرزند سياوش، اسفنديار، بهمن فرزند اسفنديار و... (همان، ص 48 - 70).
پنجمين باب، در مورد سخنان ملوك و امراى اسلام مى‌باشد كه برخى از آن‌ها عبارتند از: معاوية بن ابى‌سفيان، عمروعاص، مغيرة بن شعبه، زياد بن ابيه، احنف بن قيس، عبد الله بن زبير، مصعب بن زبير، عبد الملك بن مروان، حجاج بن يوسف، قتيبة بن مسلم، مهلب بن ابى‌صفره و... (همان، ص 71 - 94).
در باب ششم، لطائفى از كلمات برخى از وزرا آمده است. افرادى همچون: ابومسلمه خلال، وزير سفاح؛ ربيع بن يونس، وزير منصور؛ ابو عبد الله، وزير مهدى؛ فيض بن ابى‌صالح، وزير مهدى؛ يحيى بن خالد برمكى و فضل بن يحيى، وزير هارون الرشيد؛ فضل بن سهل، وزير مأمون و... (همان، ص 95 - 107).
در باب هفتم، گوشه‌هايى از بدايع كتب و سخنان برخى از بلغا و فصحا، آمده است. برخى از ايشان، عبارتند از: عبد الحميد بن يحيى، كاتب مروان؛ اسماعيل بن صبيح، كاتب هارون الرشيد؛ عمرو بن مسعده، كاتب مأمون؛ ابراهيم بن عباس صولى، كاتب معتصم، واثق و متوكل؛ سعيد بن حميد، كاتب مستعين؛ حسن بن وهب، احمد بن سليم؛ ابوعثمان جاحظ؛ ابراهيم نظام؛ ابوالعيناء و... (همان، ص 108 - 117).
در باب هشتم، ظرايفى از كلام فلاسفه، زهاد، حكماء و علما بيان شده است. افرادى از قبيل: ارسطاطاليس، افلاطون، سقراط، لقمان، اسكندر، يحيى بن عدى، قاضى ابويوسف، احمد بن ابى‌داود، مالك بن دينار، ابن سمّاك، يحيى بن معاذ، شبلى و... (همان، ص 118 - 122).
در دو باب پايانى، كلمات قصار زيبايى از ظرفاء، نوادر و شعرا آمده است. برخى از اين افراد، عبارتند از: مطيع بن إياس، ابوحارث جمين، ابو عبد الله جماز، ابن عايشه قرشى، على بن عبيده ريحانى، محمد بن داود اصفهانى، منصور فقيه مصرى، ابوالفتح كشاجم، امرؤالقيس، زهير، نابغه ذبيانى، اوس بن حجر، بشر بن ابى‌خازم و... (همان، ص 123 - 221).
وضعيت كتاب
فهرست مطالب، در ابتداى كتاب و در پاورقى‌ها، معناى برخى از كلمات دشوار متن، آمده است.
منابع مقاله
1. مقدمه و متن كتاب.
2. تاريخ الأدب العربي، كارل بروكلمان، ج 5، ص 195.
پیوندها
مطالعه کتاب الإعجاز و الإیجاز در پایگاه کتابخانه دیجیتال نور