المعجم الكبير

المعجم الكبير، تألیف سلیمان بن احمد طبرانی (متوفی 360ق) و مفصل‌ترین اثر اوست. در این اثر شرح‌حال و احادیث صحابه گردآوری شده است. حمدی عبدالمجید سلفی و برخی از پژوهشگران دیگر، تحقیق و استخراج احادیث را به عهده داشته است.

المعجم الکبير
پدیدآوران	طبرانی، سلیمان بن احمد (نویسنده) سلفی، حمدی عبدالمجید (محقق) عبدالهادي، رياض عبدالله (محقق)
ناشر	[بي نا] دار إحياء التراث العربي دار الصميعي مکتبة ابن تيمية
مکان نشر	[بي جا] - [بي جا] عربستان - رياض : [بي نا] لبنان - بيروت : دار إحياء التراث العربي عربستان - رياض : دار الصميعي لبنان - بيروت : مکتبة ابن تيمية
سال نشر	مجلد7-6: 1405ق- مجلد9: 1406ق-مجلد27-28-29: 1414ق مجلد22: 2006م , 1427ق
موضوع	احاديث اهل سنت - قرن 4ق
زبان	عربي
تعداد جلد	29
کد کنگره	‏‎‏/‎‏ط‎‏2‎‏م‎‏6‎‏ ‎‏1364 115 BP
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

ساختار

کتاب مشتمل بر مقدمه محقق و 28 جلد است که سه جلد آخر به فهرست اختصاص یافته است. جلدهای 13، 14، 15، 16 و 21 کتاب مفقود بوده که پس از پیگیری‌های محققین، بخش‌هایی از جلدهای 13، 14 و 21 پیدا شده و به این طبع اضافه شده است.

طبرانی روایات کتابش را بر اساس صحابه و به ترتیب حروف معجم مرتب نموده است. او نخست شرح‌حال مختصری از هر یک از صحابه ذکر کرده، در ادامه، احادیثی که نام این افراد در سلسله سند آنها آمده را نقل کرده است. شیوه وی در تألیف معجم را می‌توان تلفیقی از سنت تراجم‌نگاری و مسندنویسی دانست.

گزارش محتوا

طبرانی عموماً به ذکر نقل احادیث‌ بسنده‌ کرده، خود‌ توضیحی‌ درباره محتوای احادیث نیاورده است‌ و تنها در موارد اندکی که در نام فردی در سلسله سند اختلاف‌نظر وجود داشته، توضیحی‌ افزوده‌ است. طبرانی در تألیف المعجم الکبیر‌ خود‌، از‌ منابع‌ متعددی‌ بهره برده‌ است‌؛ اما‌ به شیوه متداول محدثان قرون میانه تنها طرق خود در نقل آثار را ذکر کرده و تنها‌ با‌ بررسی‌ نام افراد مندرج در سلسله اسناد احادیث‌ و مطالب‌ آمده‌ در‌ شرح‌حال‌ افراد‌، می‌توان منابع او را شناخت. شهر اصفهان که طبرانی در آنجا اقامت گزیده، در قرون میانه یکی از مراکز مهم اهل حدیث بوده و عالمان بنامی از اهل‌ حدیث، چون‌ خانواده ابن منده در آن شهر اقامت داشته‌اند. کتاب معجم الکبیر طبرانی نیز منعکس کننده نظام فکری اهل حدیث‌ است و طبرانی در جای‌جای کتاب خود، به طرح مباحث‌ اعتقادی‌ اهل‌ حدیث توجه نشان داده است. کتاب المعجم الکبیر طبرانی علاوه ‌بر اهمیت مهمی که در تاریخ تدوین مجموعه‌های حدیثی اهل سنت دارد، به دلیل اشتمال بر اخبار تاریخی فراوانی‌ در‌ سیره نبوی، یکی از منابع‌ با ارزش برای مطالعه سیره نبوی و تاریخ صدر اسلام است. دیدگاه معتدل طبرانی و نقل روایات متعدد در فضایل‌ اهل‌بیت(ع) بی‌شک‌ در تعدیل موضع‌ تند‌ رایج میان محدثان اصفهانی در قبال اهل‌بیت(ع) که به‌عنوان مرکزی از نواصب، شهره بوده‌اند، است‏.

طبرانی در ضمن کتاب المعجم الکبیر و دیگر‌ آثار‌ خود، روایات فراوانی‌ در‌ فضایل‌ علی(ع) نقل کرده است و در اثری جداگانه به نام کتاب فضائل علی رضی‌الله‌عنه‌ مجموعه‌ این روایات را در اثری مستقل گردآوری کرده است‏.

برخی اشتباهات پیرامون المعجم الکبیر:

1. فهرست‌نویسان نوشته‌اند که عبدالکریم بن محمد سمعانی المعجم الکبیر طبرانی را تهذیب کرده و آن را «التحبير في المعجم الكبير» نامیده است. این سخن از اساس نادرست است زیرا التحبیر کتابی است که در آن سمعانی شرح‌حال علمای قرن ششم هجری را ذکر کرده است.
2. فهرست‌نویسان نوشته‌اند که مجلدی از المعجم الکبیر طبرانی در اوقاف در رباط به شماره 138 پیدا شده است. برخی از برادران مأمور به بررسی این موضوع شدند و مشخص شد که معجم مختصری از صحابه است که تاکنون مشخص نشده برای کیست.
3. همچنین نوشته‌‌اند که مجلدی از آن در کتابخانه اسعد افندی و مجلد دیگری در کتابخانه کوبر یلی وجود دارد. پس از بررسی این دو نیز مشخص شد که یکی از آنها معجمی به قلم یکی از علمای خنفیه است که شرح‌حال مشایخش را نوشته و دیگری نیز در آن کتابخانه موجود نبود‏.

برخی بر آن‌اند که طبرانی در این کتاب پانصد و بیست هزار حدیث و اثر جمع‌آوری کرده که این رقم قطعاً با مبالغه و اغراق همراه است، به‌عکس می‌توان گفت که هدف طبرانی درج و ضبط همه روایات و آثار صحابه نبوده و ازاین‌جهت کتاب او با سایر مسانید تفاوت کلی دارد. طبرانی خود در بیان انگیزه و چگونگی تألیف آن می‌نویسد: «این کتاب جامع آثار تعدادی از راویان رسول خدا(ص)، از مردان و زنانی است که به آنها دست پیدا کرده‌ایم. این صحابیان را به ترتیب الف، ب، ت،... مرتب کرده‌ام، لکن ابتدا به ذکر ده تن از صحابه‌ای پرداخته‌ام که خداوند از آنان راضی است، زیرا احدی بر آنان تقدم ندارد. از هر یک از صحابه یک، دو، سه یا بیشتر حدیث آورده‌ام. این موضوع بستگی به تعداد روایات وارده از سوی هر صحابی دارد. اگر آن صحابی در شمار افراد قلیل‌الروایه باشد همه روایات او را آورده‌ام و نیز درصورتی‌که فرد صحابی از کسانی بوده که در رکاب پیامبر(ص) به شهادت رسیده و یا عمر کوتاهی داشته است، با استفاده از کتب تاریخ و مغازی شرح‌حالی از او ذکر کرده‌ام تا به این طریق راویان پیامبر(ص) شناخته شوند و از اصحاب آن حضرت یادی به میان آید».

چنانکه از قسمت پایانی سخنان طبرانی فهمیده می‌شود روش طبرانی در تدوین معجم بزرگ خود به این صورت است که نخست روایات تاریخی موجود پیرامون شخصیت صحابیان را آورده و سپس به ذکر منقولات آنان از رسول خدا(ص) می‌پردازد. ازاین‌جهت کتاب طبرانی منبع مناسبی در شناخت سیره صحابه و اطلاع از تولد و وفات آنها و نیز شرکت آنان در غزوات و امور دیگر است، ضمن آنکه سهم صحابه را در نقل و نشر سنت رسول خدا(ص) تا اندازه‌ای نشان می‌دهد. به‌عنوان‌مثال معجم یاد شده با مسند ابوبکر آغاز می‌شود که شامل 42 روایت تاریخ درباره ابوبکر و 5 روایت نبوی به نقل از ابوبکر است. به دنبال آن در مسند عمر، 32 روایت درباره عمر و 10 حدیث به نقل از عمر ذکر شده است. پس از مسند عمر بن خطاب، مسند عثمان آغاز می‌شود که 54 حدیث تاریخی درباره عثمان و 5 حدیث نبوی به نقل از عثمان دارد. به همین ترتیب در مسند علی(ع) 22 حدیث طولانی در سیره امام(ع) وارد شده و به دنبال آن 12 حدیث نبوی از قول علی(ع) نقل شده است. با توجه به این مطالب، معجم بزرگ طبرانی قبل از آنکه اثری خاص روایات نبوی باشد، کتابی در شرح‌حال صحابه و برخی دیگر از بزرگان اسلام است و ازاین‌جهت شباهت فراوان با کتاب‌های طبقات ابن سعد و تاریخ طبری پیدا می‌کند. در معجم کبیر طبرانی ذکری از ابوهریره به‌عنوان مسند ابی هریره وجود ندارد، زیرا طبرانی تألیف مستقلی در این خصوص دارد. شمار آثار و روایات معجم كبیر طبرانی در حدود 25000 حدیث و اثر است. به عقیده برخی از صاحب‌نظران روایات کتاب را از جهتی می‌توان بر دو بخش تقسیم کرد: الف) روایاتی که در کتب سته یا لااقل یکی از این کتب وارد شده است که قاعدتاً اعتبار این روایات به اعتبار کتب سته بازگشت پیدا می‌کند؛ ب) روایاتی که خارج از کتب سته بوده و طبرانی آنها را در کتاب خود آورده است. در این قسم از روایات هرگونه حدیثی اعم از صحیح، حسن، ضعیف و... وجود دارد و بعدها هیثمی شمار از آنها را در مجمع الزواید گردآوری نمود‏.

گردآوری روایات رسیده از طریق اهل سنّت، برای تثبیت و تبیین فضایل‌ و مناقب‌ اهل‌بیت(ع) همواره مدنظر عالمان و محدثان شیعی بوده است. محقق و کتاب‌شناس بزرگ معاصر، مرحوم سید عبدالعزیز طباطبایی، در تداوم این رشته، اقدام به برنامه‌ریزی برای جمع‌آوری همه احادیث فضایل، مناقب، مثالب و اکاذیب در تمام کتاب‌های‌ حدیثی اهل سنّت کرد؛ ولی افسوس که در آستانه گردآوری آنها به دیار باقی شتافت. محقق محترم، آقای هادی قُبَیسی عاملی توفیق یافته است که نشانی احادیث مربوط به موضوع‌های‌ یاد‌ شده را در سه «معجم» کبیر، اوسط و صغیر سلیمان بن احمد طَبَرانی، محدث بزرگ اهل سنّت(م360ق) یافته و با جمع‌آوری، تدوین و ارائه موضوعی آنها نمونه‌ای را از طرح‌ مرحوم‌ سید عبدالعزیز طباطبایی ارائه کند‏.

از جلد اول تا انتهای جلد دوازدهم13654 حدیث و اثر ذکر شده است.

جلد سیزدهم ناقص است و محقق اثر در ابتدای آن چنین می‌نویسد: «اما بعد، به جهت اشتیاق استاد ما محدث عصر محمد ناصرالدین البانی شروع به تحقیق این قطعه از مسند عبادله از جزء سیزدهم المعجم الکبیر کردم تا پنهان نماند و خداوند ما را موفق به اطلاع بر همه آنچه از این کتاب بزرگ مفقود شده گرداند». این قطعه از کتاب در ابتدای جلد پایانی از معجم کبیر و در کتابخانه ملی پاریس در 39 صفحه موجود است. در این بخش از کتاب مقداری از مسند عبدالله بن عمرو بن العاص و مسند عبدالله بن جعفر و مقداری از ابتدای مسند عبدالله بن زبیر ذکر شده است‏. محقق همچنین از نسخه دیگری در 31 ورق یاد می‌کند که از نیمه مسند عبدالله بن زبیر آغاز می‌شده است. این بخش از کتاب بعد از استنساخ و پیش از مقابله با تصویر اصل کتاب در ضمن آتش‌سوزی کتابخانه شخصی محقق توسط سربازان ستمگر صدام حسین در سال 1991م. از بین می‌رود. لذا وی از برخی اشتباهات یا بعضی کلماتی که نتوانسته آنها را بخواند از خوانندگان عذر خواسته است‏.

در جلد سیزدهم 475 حدیث و اثر با شماره‌گذاری جدید ارائه شده است. پس از صفحه 207 مقدمه تحقیقی دیگری ارائه شده است. در این مقدمه به انتشار المعجم الکبیر با تحقیق حمدی بن عبدالمجید سلفی در طول سی سال اشاره شده است. این طبع در مجلدات 13، 14، 15، 16 و 21 ناقص بوده است. پس‌ازآن محقق به بخشی از جلد 13 دست می‌یابد و با استفاده از دو نسخه که هر یک نقص دیگری را تکمیل می‌کرده به تکمیل اثر می‌پردازد. این بخش از کتاب 18 مسند را در بر دارد. شیخ طارق بن عوض الله نیز با استفاده از نسخه دیگری به تکمیل اثر پرداخته است. تعداد احادیث در طبع حمدی 475 و در طبع طارق 242 حدیث است‏.

پس از مقدمه تحقیقی مذکور در نیمه جلد سیزدهم، تصاویری از سه نسخه مورد بحث ارائه و سپس با ادامه شماره‌گذاری انتهای جلد دوازدهم یعنی با شماره 13655 ادامه یافته و به شماره 14585 ختم شده است.

جلد چهاردم با شماره 14586 آغاز و به شماره 15059 ختم شده است.

در ابتدای جلد 17 کتاب به اینکه تا کنون جلدهای 13، 14، 15 و 16 پیدا نشده اشاره شده و تصریح شده که از این جلد کتاب تا پایان آن ترتیب خاصی برای کتاب لحاظ شده است. برای این منظور پیش از عدد هر شرح‌حال یا حدیث چند صفر گذاشته شده تا اگر مجلدات مفقوده پیدا شد، شماره حدیث بر صفرهای پیش از آن نوشته شود‏. این اعداد تا انتهای جلد 18 با شماره 960 ادامه یافته است.

از ابتدای جلد 18 با نام قتادة بن نعمان انصاری شماره‌گذاری جدیدی آغاز می‌شود و هر یک از جلدهای 18 و 19 و 20 شماره‌گذاری مجزایی دارد.

بخشی از جلد 21 که مشتمل بر مسند نعمان بن بشیر از کتابخانه ملی پاریس یافت شده است. این بخش حاوی 216 حدیث است.

در جلدهای دیگر کتاب تا جلد 25 به همان شیوه شماره‌گذاری مجزای هر جلد به همراه صفرها عمل شده است.

در بخشی از جلد 25 حدیث‌های طولانی «احادیث الطوال» آورده شده است؛ از جمله احادیثی طولانی در شرح اسلام آوردن ابوذر‏ و سلمان فارسی‏ است. در انتهای این جلد مقاله‌ای در شرح‌حال طبرانی به قلم ابن منده ارائه شده است. ابو زکریا یحیی بن ابی عبدالله بن منده اثری کوتاه در شرح‌حال طبرانی به‌ نام «جزء فیه ذکر ابی القاسم‌ سلیمان‌ بن احمد‌ بن ایوب الطبرانی‌ مناقبه و مولده و وفاته و عدد تصانیفه» تألیف کرده است‏.

وضعیت کتاب

جلد اول تا سیزدهم با تحقیق حمد عبدالمجید سلفی، جلد چهاردهم توسط گروهی از محققین با اشراف سعد بن عبدالله الحُمَیِّد و خالد بن عبدالرحمن جریسی انجام شده است.

در انتهای هر جلد فهارس آیات، احادیث و مطالب کتاب ذکر شده است. در برخی از جلدها مانند جلد چهاردم نیز فهارس فنی در دوازده مورد ارائه شده است. در سه جلد آخر نیز فهارس فنی همه جلدها توسط ریاض عبدالله عبدالهادی ارائه شده است.

در پاورقی‌های کتاب مستندات روایات و برخی توضیحات محقق اثر ذکر شده است.

منابع مقاله

1. مقدمه و متن کتاب.
2. رحمتی، محمدکاظم، «المرشد بالله شجری و کتاب الأمالی الأثنینیه»، پایگاه مجلات تخصصی نور: آینه پژوهش، فروردین و اردیبهشت 1389، شماره 121، صفحه 46 تا 50.
3. قبیسی عاملی، هادی، «فضایل امیرالمؤمنین و اهل‌بیت(ع) در معجمهای طبرانی»، پایگاه مجلات تخصصی نور: علوم حدیث، زمستان 1379، شماره 18، صفحه 43 تا 67.
4. معارف، مجید، جوامع حدیثی اهل سنت، سمت، تهران، اول، تابستان 1383ش.