معجم الشيوخ (ابن جمیع)
معجم الشيوخ، اثر ابوالحسن محمد بن احمد بن جمیع صیداوی (305- 402ق)، کتابی است که در آن، مؤلف به شرح‌حال شیوخ و اساتید خود پرداخته است.
| معجم الشيوخ | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | ابن جمیع صیداوی، محمد بن احمد (نويسنده) تدمری، عمر عبدالسلام (محقق) |
| ناشر | دار الایمان - مؤسسه الرسالة |
| مکان نشر | لبنان - بیروت، لبنان - طرابلس |
| سال نشر | 1985م , 1405ق |
| چاپ | 1 |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | 1 |
| کد کنگره | /الف2م6 115 BP |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
این کتاب با تحقیق عمر عبدالسلام تدمری و همراه با «ذیل المنتقی من المعجم و حدیث السكن بن جميع» به چاپ رسیده است.
اثر حاضر، یکی از کتب تراث اسلامی است که توسط یکی از علمای لبنان، به رشته تحریر درآمده است[۱]. وی برای کسب دانش و شنیدن حدیث، شهرهای شام، عراق، مصر، حجاز و ایران را زیر پا نهاده و در کتاب حاضر، استادانی را که از آنان حدیث شنیده، نام برده و شرح‌حال آنان را یاد کرده است[۲].
گلدزیهر کتاب حاضر را همان «مسند» ابن جمیع دانسته و این ظاهراً درست نیست؛ چه اینکه در پاره‌ای از منابع، هم معجم و هم مسند را از آثار او دانسته‌اند و از مسند منسوب به ابن جمیع، نشانی در دست نیست[۳].
ساختار
مطالب کتاب، در دو قسم مقدمه تحقیق و متن، ارائه گردیده است.
متن کتاب شامل مقدمه مؤلف و شیوخ و اساتید نویسنده به ترتیب حروف الفباست.
گزارش محتوا
قسم اول، مقدمه تحقیق بوده و شامل چهار بخش زیر می‌باشد:
در بخش نخست، به شرح‌حال ابن جمیع پرداخته شده و اطلاعاتی پیرامون خانواده[۴] و سفرهایی که برای کسب علم و شنیدن روایات، به بلاد مختلفی همچون ابله، اثارب، اصفهان، انطاکیه، اهواز، بالس، بصره، بغداد، بیت‌المقدس، بیروت، حمص، دمشق، دیامط، رصافه، رقه، شیراز، صنعا، صور، صیدا، طرابلس، طرسوس، عرقه، عین زربه، فسطاط، قرقیسا، قلزم، کفربیا، کوفه، مصر و همدان انجام داده، ارائه گردیده است[۵].
ابن جمیع پس از اتمام سفرها و رسیدن به موطن خود، در مسجد جامع صیدا، کرسی روایت علم نموده و به روایت پرداخت. ازاین‌رو در بخش دوم، به معرفی کسانی (شاگردانی) پرداخته شده است که از وی، کسب روایت کرده‌اند. از جمله این افراد، می‌توان از ابراهیم بن محمد بن ابی سهل مروزی، احمد بن حسن بن محمد بن احمد بن احمد بن عبدالرحمن بن جمیع، احمد بن محمد بن عبدالله با مخ، احمد بن محمد بن یوسف بن مرده، حسین بن محمد بن احمد بن حسین بن احمد بن طلاب بن کثیر بن حماد بن فضل و خلف بن محمد بن علی بن حمدون، نام برد[۶].
در بخش سوم، به توصیف نسخ «معجم الشیوخ» و محتویات آن، پرداخته شده[۷] و در بخش چهارم، اقدامات تحقیقی صورت گرفته بر روی کتاب، توضیح داده شده است[۸].
قسم دوم که متن اصلی کتاب می‌باشد، به شرح‌حال شیوخ مصنف، اختصاص یافته است. مؤلف، در مقدمه‌ای که به ابتدای کتاب افزوده، به روش کار خویش اشاره نموده است. وی اسامی شیوخ خود را در چهار جزء و به ترتیب حروف الفباء ذکر کرده است، اما به دلیل تبرک به نام پیامبر(ص)، اسامی را با نام کسانی که نامشان «محمد» می‌باشد، آغاز نموده است[۹].
مصنف پس از ذکر نام شیوخ و ارائه شرح‌حال آنان و ذکر نام شهر محل زندگی‌شان، روایت یا حکایتی را از هریک، نقل کرده است. از جمله این شیوخ، می‌توان از افراد زیر، نام برد: ابوالعباس اثرم، محمد بن احمد بن حماد بن ثعلب مقری[۱۰]؛ محمد بن ابراهیم بن ابی رجال صلحی[۱۱]؛ محمد بن سهل بن محمد بن جعفر بن جمال[۱۲]؛ ابوعیسی احمد بن اسحاق بن عبدالله انماطی[۱۳]؛ ابوالحسن احمد بن فضل بن نضر صنعانی[۱۴]؛ ابونوح سلامه بن احمد بن مسلم[۱۵]؛ ابومحمد صرد بن عمر بن محمد[۱۶] و ابوالحسین علی بن احمد حرانی[۱۷].
پس از ذکر اسامی، ابتدا به معرفی شیوخی پرداخته شده است که به کنیه[۱۸]، یا ابناء معروف می‌باشند، مانند ابن ابی ایوب و ابن ربیع[۱۹] و سپس، موارد زیر، به عنوان ملحقات، به کتاب افزوده شده است: آنچه ابن جمیع روایت کرده و در معجم ذکر نشده است[۲۰] و شیوخی که در معجم ذکر نشده‌اند[۲۱].
«المنتقی من المعجم» و سماعات منتقی، به همراه حدیث سکن بن جمیع و ترجمه ابن جمیع از کتاب «سیر أعلام النبلاء»، در انتهای کتاب آمده است[۲۲].
وضعیت کتاب
فهارس کتاب که عبارتند از فهرست اسامی شیوخ برحسب حروف معجم؛ آیات؛ احادیث برحسب ورود در تراجم؛ احادیث بر اساس حروف الفباء؛ ابیات شعر؛ شهرها و اماکن و مصادر و مراجع مورد استفاده محقق، در انتهای آن، جای گرفته است.
در پاورقی‌ها، علاوه بر ذکر منابع[۲۳]، به تخریج روایات و صحت و ضعف آن، شرح‌حال اعلام و شیوخ مذکور در متن، پرداخته شده است[۲۴].
پانویس
- ↑ مقدمه، ص5
- ↑ طباطبایی، سید کاظم، ص151- 152
- ↑ همان، ص152
- ↑ متن کتاب، ص9
- ↑ همان، ص13
- ↑ همان، ص16- 27
- ↑ همان، ص35
- ↑ همان، ص39- 40
- ↑ همان، ص55- 56
- ↑ همان، ص59
- ↑ همان، ص80
- ↑ همان، ص112
- ↑ همان، ص186
- ↑ همان، ص205
- ↑ همان، ص284
- ↑ همان، ص290
- ↑ همان، ص328
- ↑ همان، ص380
- ↑ همان، ص389
- ↑ همان، ص393
- ↑ همان، ص401
- ↑ همان، ص403- 423
- ↑ ر.ک: پاورقی، ص209
- ↑ همان، ص212
منابع مقاله
- مقدمه و متن کتاب.
- طباطبایی، سید کاظم، «مسندنویسی در تاریخ حدیث»، مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلام حوزه علمیه قم، چاپ اول، 1377.