أخلاق النبي و آدابه

أخلاق النبي و آدابه، اثر ابو محمد، عبدالله بن محمد بن جعفر بن حیان اصفهانی(متوفی 369ق) معروف به ابو الشیخ، کتابی است به زبان عربی در چهار جلد با موضوع اخلاق اسلامی و حدیث. این اثر به تحقیق دکتر صالح بن محمد ونیّان رسیده است. نویسنده در این اثر روایی به بیان اخلاق و آداب پیامبر(ص) پرداخته است. سعی وی در این کتاب، گردآوری هرچه بیشتر احادیث بوده است ازاین‌رو از آوردن روایاتی ضعیف و جعلی ابایی نداشته است.

أخلاق النبي و آدابه‏
پدیدآوران	ابوالشیخ، عبدالله بن محمد (نويسنده) ونيان، صالح بن محمد (محقق)
ناشر	دار المسلم
سال نشر	مجلد1: 1998م, مجلد2: 1998م, مجلد3: 1998م, مجلد4: 1998م,
زبان	عربی
تعداد جلد	4
کد کنگره	‏
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

ساختار

کتاب چهار جلد دارد. در این چهار جلد 899 روایت اخلاقی از پیامبر(ص) و هفت روایت به نقل از ترمزی، خصوصیات ظاهری پیامبر(ص) به تصویر کشیده شده است. در جلد اول بعد از مقدمه محقق که حاوی ترجمه نویسنده می‌باشد، مطالب کتاب آغاز شده و در پایان جلد چهارم خاتمه آمده است.

گزارش محتوا

اخلاق النبی(ص) و آدابه، به جمع احادیث اخلاق و آداب از اقوال و افعال پیامبر اکرم(ص) پرداخته است. مشهور میان اهل علم این است که این اثر از آن ابو الشیخ است. غالب تراجم نویسان این اثر را در هنگام ذکر مؤلفات ابو الشیخ برای او ذکر کرده‌اند. سمعانی در ترجمه ابوالقاسم برجی نوشته: او جزء اول از اخلاق النبی(ص) را استماع کرد. این اثر از آن ابوالشیخ است که آن را از سبطش ابوالفتح روایت کرده است. همچنین در جای دیگر در ترجمه ابوالطیب صالحانی می‌نویسد: از جمله مسموعات وی، کتاب اخلاق النبی و شمائله از ابی الشیخ عبدالله بن محمد بن جعفر بن حیان به روایتش از جدش ابوذر صالحانی است.

ابو الشیخ کتابش را به ابوابی تقسیم کرده که تعداد آن به 284 باب می‌رسد. او تحت هر بابی تعدادی از احادیث را که شاهد مثال برایش است ذکر کرده و در میان سیاق اسانید احادیث رموزی را در کنار برخی الفاظ که کثیر الاستعمال در کتاب‌های حدیثی‌اش بوده‌اند قرار داده است: مانند «ثنا»: که اختصار از حدثنا است یا «انا» که اختصار از اخبرنا می‌باشد. «ح» که حاء مهمله مفرده است و در جایی آن را می‌نویسند که یک حدیث دو اسناد یا بیشتر دارد تا انتقال و تحویل از سندی به سند دیگر را نشان دهد؛ و همچنین لفظ «صح» که این علامت در برخی حواشی کتاب برای اشاره به تصحیح آمده است.

گاهی در سیاق اسانید کتاب، علو اسناد مشاهده می‌شود؛ مؤلف از کسانی است که به علو اسناد مشهور است. اعلی و برترین سندی که از او در این کتاب واقع شده است، سند رباعی در مانند حدیث شماره (60، 137) است. وی در اغلب احادیث کتاب، سند را به هشت مرتبه تنزیل می‌دهد.

گاهی اسناد بدون ذکر متن (فقط سند ذکر شده) در کتاب آمده است و این در مواردی است که حدیث موردنظر با حدیث قبلی مماثلت یا مشابهت دارد؛ مثل حدیث‎های شماره (3، 64، 230، 232، 241، 243، 275، 302، 335، 336، 376، 443، 449، 513، 514، 557، 580 و...). همچنین گاهی نویسنده، با یک اسناد، بیش از یک حدیث را نقل می‌کند؛ مانند حدیث‎های شماره 158 و 183. او در برخی موارد، یک حدیث را با همان سند و متن در دو موضع مختلف از کتاب ذکر کرده است؛ برای نمونه می‌توان احادیث شماره 174، 152، 173 و 168 را ذکر کرد. گاهی یک روایت معروف از دو استاد از اساتیدش نقل می‌شود. درباره ابو الشیخ معروف است که او در سیاق اسانید مدلس است(تدلیس در شیوخش) و این امر در روایتش از شیوخش مانند ابن ابی حاتم، بزار، عبدان اهوازی ظاهر است که البته قدحی برای وی به‌حساب نمی‌آید.

در رابطه با سیاق متون کتاب، او ابوابی را وضع کرده و هر آنچه را از احادیث شاهد او در ارتباط با موضوعش(اخلاق و آداب پیامبر(ص)) بوده، تحت این ابواب داخل کرده است. سعی وی در این امر بر این بوده است که تمام آنچه در موضوع موردنظر از روایات وارد شده را ذکر کند. در این کتاب احادیث مرفوعه‌ای وارد شده که بر چیزی حدود 885 حدیث بالغ می‌شود و احادیث مقطوعه این اثر نزدیک به پنج حدیث است(به احادیث شماره 205، 470، 578، 630 و 668 نگاه کنید) در این اثر پنج خبر نقل شده که سند آن به پیامبر ختم نمی‌شود؛ احادیث شماره 102، 104، 493، 598 و 864. اهتمام مؤلف بر گردآوری احادیث و نقل آن بوده و صحبتی از مسائلی که مرتبط با علوم حدیث نمی‌کند. او همچنین متعرض شرح موارد غریب نیز نمی‌گردد. در کتاب دو حدیث آمده که از مضمونشان بوی موضوع بودن می‌آید که عبارتند از احادیث شماره 670 و 808.

نسائی و دیگران نیز کتاب‌هایی دراین‌ارتباط نوشته‌اند، نسائی در کتابش «عمل الیوم و اللیلة»، بیشتر به آداب و ادعیه پیامبر(ص) پرداخته است، اما کتاب حاضر از ابوالشیخ هم مواردی را که نسائی در کتابش ذکر کرده داراست و هم برخی اخلاقیات و آداب مانند صفت لباس پیامبر(ص) و آلاتی که استفاده می‌کرد؛ مانند انگشتری که در زمان سلامت [یا صلح] در دست می‌کرد و یا آداب حرب و جنگ؛ مانند پرچم و البسه مانند عمامه و قمیص و حالت موی پیامبر(ص) را هم ذکر کرده است، هرچند کتاب نسائی از لحاظ سندی از این کتاب قوی‌تر است. در این کتاب(اخلاق النبی) راویان ضعیف زیادی و گاهی متروک و حتی وضّاع، مشاهده می‌شود. همچنین ابن سنی احمد بن محمد بن اسحاق نیز کتابی با همین عنوان عمل الیوم و اللیلة دارد، او نیز با ابوالشیخ در این نکته مشابهت دارد که روایات ضعیفی را ذکر کرده است.

محقق در مقام مقایسه این کتاب با سایر کتاب‌ها، چند کتاب دیگر را نیز با این اثر که در این موضوع نگاشته شده‌اند ذکر می‌کند و در مقام جمع‌بندی می‌نویسد: «و خلاصة القول ان کتاب اخلاق النبی(ص) و آدابه هو اشمل الکتب المؤلفة فی بابه و أن کانت درجات اغلب الاحادیث فیه ضعیفة، و منها ما هو شدید الضعف، فهی و إن کانت کذلک الا انها باسناد ابی الشیخ فقط، و قد صح اکثرها من طرق اخری فاغلب متونها صحیح او حسن و الله اعلم.» یعنی کتاب اخلاق النبی(ص) و آدابه از ابن شیخ جامع‎ترین کتاب‌هایی است که در این باب نوشته شده است و بااینکه احادیث ضعیفی را ذکر کرده اما چون این احادیث ضعیف فقط از جانب خود ابو الشیخ هستند و در جاهای دیگر، صحیح آن هست، این امر جبران موارد ضعیف را کرده و لذا این کتاب، کتاب ارزشمندی در این باب می‌باشد.

وضعیت کتاب

صفحات 65 تا 68 از جلد اول کتاب، حاوی رونوشت تصاویر نسخ خطی آن است. در میان دو نسخه خطی موجود از این کتاب به گزارش فؤاد سزکین در تاریخ التراث العربی، در نگارش این کتاب، نسخه خطی کتابخانه اسکوریال اصل قرار داده شده است زیرا هم تاریخ کتابت آن قدیمی‌تر از نسخه موجود در کتابخانه مراد بخاری بوده و هم مسقطات کمتری از آن داشته است. فهارس فنی شامل فهارس آیات قرآنی، احادیث، أعلام، مصادر و مراجع، أماکن و موضوعات، در انتهای جلد چهارم کتاب آمده و فهرست مطالب هر جلد در انتهای همان جلد ذکر شده است.

منابع مقاله

مقدمه جلد اول کتاب.