اخبار مدینه
اخبار مدينه، ترجمه فارسی «خلاصة الوفاء بأخبار دار المصطفى»، اثر علامه نورالدين سمهودى (844-911ق) در تاريخ مدينه است كه با تصحيح و تعليقات سيد كمال حاج سيدجوادى، عرضه شده است.
| اخبار مدینه | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | سمهودی، علی بن عبدالله (نویسنده) حاج سید جوادی، کمال (مصحح) |
| عنوان‌های دیگر | ترجمه خلاصة الوفاء بأخبار دار المصطفی |
| ناشر | مشعر |
| مکان نشر | تهران - ایران |
| سال نشر | 1376 ش |
| چاپ | 1 |
| شابک | 964-6293-07-7 |
| زبان | فارسی |
| تعداد جلد | 1 |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
ساختار
کتاب با دو مقدمه از مصحح و مترجم آغاز و مطالب در هشت فصل، تنظيم شده است.
سمهودى برای تأليف کتاب خویش، عموم منابع و مآخذ مكتوب كه تا آن زمان نگاشته شده بوده را در اختيار داشته و از آنها بهره جسته است. برخى از این مآخذ متأسفانه يا در گذر زمان از بين رفته و يا تاكنون اطلاعى از آنها نداريم، مانند کتاب ابن زباله، ابن النجار، مدائنى و.[۱]
گزارش محتوا
در مقدمه مصحح، ضمن شرح مختصرى از احوال نویسنده و تأليفات وى، نگاهى به مطالب مندرج در کتاب گرديده است.[۲]
در مقدمه مترجم، به عناوین فصول کتاب، اشاره شده است.[۳]
سمهودى درباره تاريخ مدينه، نخست کتابى مفصل تحت عنوان «اقتفاء الوفاء بأخبار دار المصطفى» نوشت كه در آتش‌سوزى مسجد پيامبر(ص) از میان رفت. سپس کتاب ديگرى نوشت و نام آن را «وفاء الوفاء بأخبار دار المصطفى» نهاد. این کتاب نيز مفصل است. تفصيل این کتاب كه نویسنده در آن از جزئيات بسيار سخن رانده و سلسله اسناد روايات را نيز ذكر كرده و احتمالا برای همه خوانندگان، جالب توجه و مفيد نبوده، سمهودى را بر آن داشت كه به تلخيص آن دست زند. او با حذف اسانيد و روايات مكرر درباره یک واقعه يا موضوع، تحريرى از «وفاء الوفاء» پديد آورد و آن را «خلاصة الوفاء بأخبار دار المصطفى» نامید. این کتاب را بايد از جامع‌ترين و توصيفى‌ترين آثارى دانست كه در قرون گذشته درباره مدينه نوشته شده است. چنين مى‌نمايد كه به همین سبب و نيز شهرت سمهودى، کتاب مذكور از ايام حيات نویسنده، شهرت و رواج يافت؛ چنان‌كه فاصله میان مرگ نویسنده و ترجمه آن از نيم قرن درنمى‌گذرد.[۴]
کتاب، مشتمل بر 8 باب است. نگاهى به ابواب و فصول آن نشان مى‌دهد كه نویسنده در هر آنچه مربوط به مدينه بوده، سخن رانده و کتابى كاملا تاريخى و مستند درباره این شهر مقدس نگاشته است.[۵]
باب اول در ده فصل تنظيم شده است و دربردارنده مطالبى همچون نام‌هاى مدينه و وجوه تسمیه آنها، فضايل مدينه و آنچه از پيامبر اكرم(ص) دراين ماده روايت شده است، احكام و خصايص مدينه، خاک و احوال طبيعى و محصولات مدينه مى‌باشد.[۶]
باب دوم در سه فصل، شامل فضايل مسجد پيامبر(ص) و زيارت آنجاست. سمهودى شافعى‌مذهب در اينجا از توسل به پيامبر(ص) و شفاعت جستن از ايشان، سخن رانده است.[۷]
باب سوم در سه فصل، درباره ساكنان مدينه از يهود و اوس و خزرج، بيعت عقبه اول و دوم، هجرت پيامبر(ص) به مدينه و سكونت در خانه ابوايوب انصارى مى‌باشد.[۸]
باب چهارم در هفده فصل، درباره عمارت مسجد نبوى در عصر پيامبر(ص)، مقام و منبر و ستون‌هاى مسجد، ابواب مسجد، آنچه خلفاى راشدين و اموى و عباسى بر مسجد افزودند، حجره شريفه و قبور متبرکه مسجد، آتش‌سوزى‌هاى مسجد، توصيف رواق‌ها و ستون‌ها و كف‌سازى و سنگ‌چينى آن، حصار و بازار مدينه مى‌باشد.[۹]
باب پنجم در شش فصل، شامل مساجدى است كه پيامبر(ص) در مدينه و اطراف آن برآورد يا در آنها نماز خواند، چون مصلاى عيد، مسجد قبا، مسجد ضرار، مقابر مدينه، فضيلت جنگ احد و شهداى آن.[۱۰]
باب ششم در دو فصل درباره چاه‌هاى مدينه، قنات‌ها، درختان و صدقاتى مى‌باشد كه به پيامبر اكرم(ص) منسوب است.[۱۱]
باب هفتم در سه فصل، درباره مساجد راه مكه و مساجدى است كه پيامبر(ص) در غزوات خود در آنجا نماز گزارد.[۱۲]
باب هشتم در دو فصل، درباره وادى‌ها و مرغزارها و خانه‌هاى حومه شهر و كوه‌هاى مدينه با ضبط واژه‌ها يا امكنه و مواضع آن ديار بوده و از ابواب مهم کتاب است و شامل توصيفات جغرافيايى درباره مساجد و مقابر و مشاهد مدينه است كه بعضى از آنها بعدا دستخوش تغيير بسيار شد. همچنين شامل اطلاعاتى است درباره تيره‌ها و طوايف آن منطقه، وادى‌ها و كوه‌ها و به‌ویژه ضبط و شكل درست تلفظ نام‌هاى امكنه مدينه به ترتيب حروف الفبا كه از بهترين فصول کتاب است. باب هشتم فصل اول، درباره مواضع مدينه و حومه آن بوده و فصل دوم، به ضبط الفاظ متعلقه به اماكن پرداخته است.[۱۳]
درباره مترجم کتاب كه این ترجمه را در 969ق، در مكه به انجام رسانيده، اطلاعى در دست نيست. مصحح متن فارسی کتاب با توجه به واژگان و زبان ترجمه، به‌درستى حدس زده كه مترجم بايد از ایرانى‌نژادان شبه قاره هند يا از فارسی‌زبانان این ديار بوده باشد. این نكته كه بيشترين نسخه‌هاى متن فارسی این کتاب در کتابخانه‌هاى شبه قاره يافت مى‌شود نيز مؤيد این حدس است. مترجم در علت تحرير این کتاب به فارسی، تصريح كرده كه چون بعضى از دوستان، زبان عربى نمى‌دانستند و شوقى برای اطلاع از تاريخ مدينه داشتند و آن را اظهار می‌كردند، «در خاطر افتاد... كه تاريخ وسيط عالم فاضل... سيد على سمهودى به فارسی ترجمه كرده شود». چنان‌كه از این عبارت برمى‌آيد، کتاب «خلاصة الوفاء»، کتاب وسيط؛ يعنى میانه و متوسط سمهودى در تاريخ مدينه نامیده شده و این تعبير، با توجه به کتاب بزرگ سمهودى كه سوخته شد و کتاب ديگرش كه «خلاصة الوفاء» تلخيص آن است، درست به نظر مى‌رسد.[۱۴]
درباره متن عربى و فارسی کتاب، مصحح محترم آورده است كه سمهودى از «عموم مآخذ مكتوب درباره تاريخ مدينه، همچون آثار ابن زباله، ابن نجار، مدائنى و... استفاده كرده است»؛ اما بايد گفت تنها به استناد منقولاتى كه سمهودى از این نویسندگان در کتاب خود آورده، نمى‌توان استنباط كرد كه وى مستقيما به این آثار دسترسى داشته است. چه‌بسا سمهودى این روايات را به‌واسطه کتاب‌هاى ديگران نقل كرده باشد؛ زيرا شيوه حديثى - خبرى در تاريخ‌نگارى امرى متداول بوده واطلاع ما از بسيارى از آثار كهن تاريخى و مطالب آنها، منحصر در اين‌گونه روايات و اخبار مندرج در آثار متأخرتر است. همچنين مصحح حدس زده كه چون از مترجم برنمى‌آيد كه همه ترجمه در مكه صورت گرفته، بلكه ممكن است ترجمه را مدتى پيش، از جاى ديگر آغاز كرده و به‌گونه‌اى ادامه داده تا آن را تبرکا در مكه به انجام رساند.[۱۵]
شيوه ترجمه با التزام به متن عربى، روشى میانه ترجمه لفظ به لفظ و ترجمه آزاد و روان است. ساختمان جملات و واژگان به‌كاررفته در کتاب، زمینه مناسبى برای بررسى‌هاى سبک شناسه‌گانه زبان فارسی در شبه قاره هند بشمار مى‌رود.[۱۶]
اما درباره تصحيح کتاب بايد گفت مصحح محترم زحمتى بر خود هموار كرده و یکى از تواريخ مهم مدينه را در دسترس خوانندگان فارسی‌زبان قرار داده است. اما ذكر چند نكته استحسانى شايد بى‌فايده نباشد. به نظر مى‌آيد كه اگر معانى لغات از اختلاف نسخه‌بدل‌ها جدا مى‌شد و در جاى ديگرى يا باشماره‌هاى متفاوتى از نسخه‌ها مى‌آمد، فايده بيشترى در بر داشت. همچنين درباره بعضى واژه‌ها و تركيبات مانند «شدّ رحال» توضيح روشن‌تر و بيشترى مى‌توان آورد. بسيارى از واژه‌ها نيازمند ضبط و اعراب است و خواننده غير متخصص در خواندن آنها دچار دشوارى مى‌گردد كه متن فاقد آن است. علائم سجاوندى نيز همه جا درست و دقيق نيست، امّا خوشبختانه اغلاط چاپى کتاب اندك است و نيز فهارس مفيد و متعدد مصحح، به فوايد کتاب بسى افزوده، ولى اگر تمام اعلام، امكنه اعم از خانه‌ها، مساجد، كویرها، كوه‌ها و... یکجا گرد مى‌آمد، شايد مراجعه به آن آسان‌تر مى‌شد.[۱۷]
وضعيت کتاب
مصحح هيچ‌گونه تغييرى در متن ترجمه نداده و اگر در جايى برای روشن شدن ترجمه، نياز به اضافه كردن كلمه‌اى بوده آن را در بين دو قُلاب [] قرار داده است. در بخش اضافات، اطلاعاتى مربوط به آثار مدينه كه در زمان معاصر وجود داشته‌اند، بر اساس مراجع و منابع معتبر در آخر کتاب آورده شده است.[۱۸]
فهرست مطالب در ابتداى کتاب آمده و در پایان، فهرست منابع و مآخذ مورد استفاده در تصحيح و فهرست اعلام و اماكن برای سهولت خوانندگان قرار داده شده است.[۱۹]
اين کتاب دو بار تصحيح شده است. بار اول به دليل دسترسى به منابع و مآخذ گوناگون پانوشت‌هاى فراوان داشت كه متأسفانه در دفتر ناشر نخست و يا در راه مفقود شد و مجدداً پس از موافقت ناشر محترم - نشر میقات - نگاشته شد و اطلاعات لازم در بخش اضافات آورده شد.[۲۰]
اگر در متن، لغات ویژه و اعلامى بوده كه نياز به توضيح داشته، بر حسب ضرورت در پاورقى به آن اشاره شده است. برای تصحيح کتاب، به متن عربى «وفاء الوفاء» و همچنين «خلاصة الوفا» مراجعه شده و اگر اختلافى وجود داشته، در پاورقى ذكر شده است.[۲۱]
پانویس
منابع مقاله
- مقدمه و متن کتاب.
- سجادى، سيد صادق، «اخبار مدينه (ترجمه خلاصة الوفاء بأخبار دار المصطفى)»، پايگاه مجلات تخصصى نور، مجله کتاب ماه دين، شماره 4 و 5، اسفند 1376، (از ص14 تا 15).