ابن عسال، هبةالله
هبةالله بن عسال، نویسنده قبطی مسیحی. با علاقه‌ای که به ادب داشت، مجموعه‌ای غنى از کتب گرد آورده بود. وفات او مى‌بایست در فاصله 1253-1260م، واقع شده باشد. «مقدمة في نحو اللغة القبطية»، از جمله آثار اوست.
خاندان ابن عسال
ابن عَسّال، نام مشترک اعضای خاندانى مسیحى از قبطیان است که افراد شاخص آن در سده 7ق/13م، مى‌زیسته‌اند و به «اولاد عسال» نیز مشهور بوده‌اند. نسب ایشان به ابوبشر یوحنا ملقب به «کاتب مصری» بازمى‌گردد که ظاهراً در سده 5ق/11م، مى‌زیسته است. فرزندان عسال در میان نویسندگان قبطى سده‌های میانه، از اهمیت بسزایى برخوردارند و تألیفات ایشان در زمینه‌های متنوع دینى و ادبى که به زبان عربى پرداخته شده، در ادبیات مسیحى مشرق‌زمین جایگاه ویژه‌ای دارد. از سوی دیگر، القاب و مناصب دیوانى اولاد عسال در دستگاه ایوبیان - درحالى‌که این سلسله در طول حیات خود به‌‌سختى با صلیبیان درگیر جنگ بوده‌اند - مى‌تواند نشانه‌ای از وفاداری ایشان به حکومت و مردم مسلمان مصر تلقى شود. علت این رفتار را باید در اختلافات فرقه‌ای میان قبطیان و صلیبیان و مستقل بودن سیاست رهبری قبطیان مصر از مسیحیت غرب، جستجو کرد. به‌‌هرروی، به‌‌رغم اهمیت این خاندان، دانسته‌های ما درباره ایشان بسیار اندک است. در نگرشى به تاریخچه آشنایى با اولاد عسال باید گفت صرف نظر از پاره‌ای اطلاعات موجود در لابه‌لای آثار خود ایشان و برخى منابع مصری نزدیک به عصر آنان، گویا نویسندگان متأخرتری که به‌‌مناسبت بحث در تاریخ مسیحیان مصر یا مستقلاً از تألیفات ابن عسال، نام برده‌اند، تصور نمى‌کرده‌اند که «ابن عسال» عنوان بیش از یک تن بوده باشد. حتى هنگامى که رنودو در 1713م، در «تاریخ بطریقان اسکندریه» ابراز داشت که ابن عسال نام مشترک دو برادر (ابواسحاق و ابوالفضائل) بوده که هریک تألیفاتى داشته‌اند، گفته وی در 1742م، مورد پذیرش استفان عواد سمعانى در «فهرست نسخه‌های خطى شرقى کتابخانه لاورنتیانا» قرار نگرفت. در 1877م، اشتاین اشنایدر، نام ابوالفرج هبةالله بن عسال و برادرش مؤتمن‌الدوله ابواسحاق را صرفاً به‌عنوان بدل و بدون تصریح به تمایز آن در کنار هم آورد. در 1896م، ریو به دنبال بررسى برخى نسخه‌های خطى در «فهرست نسخه‌های خطى موزه بریتانیا» اعلام داشت که «ابن عسال» عنوان سه برادر بوده است. به‌هرحال افراد شناخته‌تر خاندان عسال عبارتند از: صفى، اسعد، مؤتمن و امجد، پسران ابوالفضل (ابوالفضل اسعد ملقب به فخرالدوله، فرزند ابواسحاق ابراهیم ملقب به مؤتمن، پسر ابوسهل جرجیس بن ابى‌‌بشر یوحنا). القاب فخرالدوله و مؤتمن برای پدر و پدربزرگ حکایت از ارج اجتماعى آنان دارد[۱].
ابوالفرج هبةالله
اسعد ابوالفرج هبةالله، برادر کوچک‌تر صفى، زبان‌‌شناس، مدتى در دمشق به تحصیل پرداخت و سپس به مصر بازگشت. با علاقه‌ای که به ادب داشت، مجموعه‌ای غنى از کتب گرد آورده بود که برخى از آنها را به دست خود استنساخ کرده و بعضى پیشکش دوستان وی بود. این کتابخانه تا مدت‌ها پس از مرگ وی در مجامع علمى آوازه‌ای داشت. تاریخ استنساخ‌های او در فاصله 1231-1253م، بوده است و وفات او مى‌بایست در فاصله 1253-1260م، واقع شده باشد[۲].
آثار
- مقاله في المنطق؛
- مقدمة في نحو اللغة القبطية؛
- نقدی بر متن عربى اناجیل اربعه و مقابله آن با متن‌های قبطى، سریانى و یونانى (این اثر بر آگاهى او به این زبان‌ها گواهى دارد)؛
- ارجوزه‌ای در مواریث؛
- رساله‌ای در باب نفس[۳].
پانویس
منابع مقاله
- پاکتچی، احمد، دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، جلد چهارم، زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی، چاپ اول، تهران، 1370.