بخاری، فضل بن احمد
فضل بن احمد بخاری (نیمه دوم سده پنجم و نیمه نخست سده ششم هجری)، حکیم، فیلسوف و متکلم، از اهالی بخارا و صاحب «عدة العقول و عمدة المعقول في إيضاح مباني الأصول»، بوده است.
زادگاه و دوره زندگی
فضل بن احمد، از مردمان خراسان بوده که در نیمه دوم سده پنجم و نیمه نخست سده ششم هجری، پیش از مغول می‌زیسته و مانند بسیاری از شئون فرهنگی و تمدنی خراسان، ناشناخته و گمنام مانده است[۱].
از اشارات موجود در کتاب وی برمی‌آید که او در نیمه نخست سده ششم هجری می‌زیسته و عمرش به دهه سوم از نیمه دوم قرن مذکور، وفا نکرده است؛ حتی اگر عمری بیشتر از شصت یا هفتاد ساله کرده باشد، می‌توان گمان برد که او در اواخر نیمه دوم سده پنجم، زاده شده باشد و نهضت فلسفی و کلامی رایج در سده پنجم را دریافته باشد؛ چراکه در رساله «عدة العقول» او، چگونگی بحث در زمینه وحدانیت باری تعالی، حدوث عالم و مقوله معاد، حاکی از آن است که او به اصل استدلال منطقی و فلسفی در اثبات نکات کلامی، واقف بوده و همچون غزالی در «الاقتصاد في الاعتقاد» و یا چون شهرستانی در «نهاية الإقدام»، وحدانیت را تثبیت کرده و حدوث عالم را تبیین نموده و معاد را تعلیل کرده است و این نشان می‌دهد او، به‌هیچ‌وجه نهضت کلامی قرون میانه را که مفاهیم و مصادیق فلسفی به‌وضوح وارد علم کلام شده، درک نکرده است[۲].
خاندان
در خراسان در سده‌های سوم و چهارم، رأس و سر دو خاندان دانشی به نام «خلف» شهرت داشته‌اند: یکی ابوسعد خلف بن ایوب، مشهور به خلف از مردمان بلخ که در سده سوم هجری می‌زیسته است و دیگری خلف خیام از اهالی بخارا که در قرن چهارم شهرت داشته است. از این خلف، شخصی به وجود آمده است به نام محمد که می‌بایست در اوایل سده پنجم، حیات داشته بوده باشد و حدس زده می‌شود که احمد بن خلف، برادر کوچک‌تر محمد بن خلف مذکور باشد که در همان قرن می‌زیسته است و مستبعد نمی‌نماید که «فضل»، فرزند همین احمد بن خلف مورد بحث ابن الفوطی بوده باشد؛ خانواده‌ای دانشور که با علوم منقول و معقول، آشنا بوده‌اند. بر اساس این تصور، بخاری به فضل بن احمد بن خلف نسبت داده شده است؛ نسبتی که وجود مجموعه رسائل او، در میانه نسخه‌ای از مجموعه رساله‌های ابن سینای بلخی نیز به اعتبار جغرافیای نسخه‌شناسی، می‌تواند پشتوانه آن باشد. بااین‌همه ضبط‌ها و اشاره‌های موجود در نسخه خطی این مجموعه رسائل و نیز ساختارهای نویسندگی و شناسه‌های نثر آن، این نکته را تأیید و تأکید می‌دارند که فضل بن احمد بن خلف، از مردم خراسان و از اهالی نیمه نخست سده ششم هجری، بوده است[۳].
جایگاه علمی
نوشته وی در پشت رساله «عدة العقول عمدة المعقول» با این مضمون که رساله مذکور را بدون توجه و نقل از کتابی تألیف کرده است و متن رساله‌ها و نکته‌گیری‌هایی که گاه بر فلاسفه یونان دارد و گاه بر معتزله و گاهی هم بر کسانی چون ابوسهل مسیحی انتقاد و تعریض می‌کند، همه از تسلط و تصلب او در مفاهیم فلسفی و کلامی حکایت دارد [۴].
پانویس
منابع مقاله
هروی، نجیب مایل، مقدمه کتاب، «عدة العقول و عمدة المعقول في إيضاح مباني الأصول، همراه با دیگر مقالات فلسفی و کلامی»، اثر فضل بن احمد بن خلف بخاری، به اهتمام مایل نجیب هروی، مشهد، مؤسسه چاپ و انتشارات آستان قدس رضوی، شهریور 1371.