ميزان الاعتدال في نقد الرجال
ميزان الاعتدال في نقد الرجال، اثر حافظ شمس‌الدین محمد بن احمد ذهبی، کتابی است در هشت جلد با موضوع حدیث و رجال. عنوان کامل‌تر کتاب این است: «ميزان الاعتدال في نقد الرجال تأليف الإمام الحافظ شمس‌الدين محمد بن أحمد الذهبي و يليه ذيل ميزان الاعتدال للإمام أبي‌الفضل عبدالرحيم بن الحسين العراقي»؛ این عنوان اشاره به این دارد که عبدالرحیم بن حسین عراقی، ذیلی بر «ميزان الاعتدال» ذهبی نوشته که در این اثر به آن افزوده شده است. کتاب با تحقیق و تعلیقات شیخ علی محمد معوّض و شیخ عادل احمد عبدالموجود به چاپ رسیده و دکتر عبدالفتاح ابوسنّة در تحقیق این اثر با این دو نفر مشارکت کرده است. جلد هشتم، حاوی مطالب «ذيل ميزان الاعتدال» است. «ذيل ميزان الاعتدال» به تحقیق ابورضا رفاعی رسیده است.
| ميزان الاعتدال في نقد الرجال | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | [[ ]] ( ) |
| کد کنگره | |
ساختار
در این کتاب، بعد از مقدمه تحقیق و مقدمه مصنف (هر دو در جلد اول)، نام هرکدام از رجال به‌ترتیب حروف الفبا و همراه با شماره ذکر شده و سپس به معرفی آنها پرداخته شده است. در جلد هفتم بعد از معرفی رجالی که نامشان با حرف «یاء» شروع می‌شود، باب کنیه‌ها، کسانی که با نام پدرشان معروفند، فصلی پیرامون انساب، فصلی پیرامون مجهول‌الاسم‌ها، فصلی پیرامون زنان مجهول، کنیه‌های زنان و فصلی پیرامون کسانی که نامشان برده نشده (بلکه به‌صورت «والدة فلان» یاد شده‌اند)، ذکر گردیده است. در جلد هشتم، «ذيل ميزان الاعتدال» با تحقیق ابورضا رفاعی ارائه شده است.
درباره منابعی که ذهبی به آنها اعتماد نموده و از آنها استفاده کرده، باید گفت: وی از کتاب‌های افرادی مانند: یحیی بن سعید قطان (198ق) و شا گردان او مانند: یحیی بن معین (233ق) و علی بن مدینی (234ق) و احمد بن حنبل (241ق) و عمرو بن علی فلاس (249ق) و ابوخیثمه (234ق) و شاگردان این افراد، یعنی اشخاصی مانند: ابوزرعه رازی (264ق)، ابوحاتم رازی (277ق) و بخاری (256ق) و مسلم (261ق) و ابواسحاق جوزجانی سعدی (259ق)، بهره برده است. همچنین از اشخاصی که به‌لحاظ زمانی پس از اینها بوده‌اند، مانند: نسائی (303ق) و ابن خزیمه (311ق) و دولابی (310ق) و عقیلی (322ق) و ابن حبان (354ق) هم استفاده کرده است. «الكامل» ابن عدی و «الجرح و التعديل» ابن ابی‌حاتم و «ضعفاء» دارقطنی و همچنین «ضعفاء» حاکم نیشابوری و... از جمله این آثارند[۱].
گزارش محتوا
«ميزان الاعتدال»، قله علم ذهبی در نقد رجال حدیث و جرح و تعدیل آنان است. ذهبی شهرت زیادی در میدان این علم با این اثر کسب کرده و البته این به‌خاطر زحمتی است که برای نوشتن این کتاب کشیده است. او در مقدمه کتابش می‌نویسد: «این کتاب جلیل و مبسوطی است درباره توضیح ناقلان علم نبوی و حاملان آثار. من این کتاب را بعد از «المغني» تألیف کردم و عبارات را در آن کامل و طولانی بیان نمودم. در این کتاب، نام‌های برخی راویان هست که در «المغني» نیست؛ بسیاری از این راویان را از کتاب «الحافل» که ذیلی است بر «الكامل» ابن عدی، به کتابم افزوده‌ام»[۲].
نظر به اینکه علمای علم جرح و تعدیل، به‌حق کتاب ابواحمد بن عدی (متوفی 365ق)، یعنی «الكامل في ضعفاء الرجال» را ستوده‌اند، توجه ذهبی نیز به این اثر معطوف شده و در مطالب کتاب خودش بر اساس همین اثر سیر کرده است. ذهبی در کتابش هر کسی را که درباره او بحث شده، هرچند ثقه جلیل یا یکی از ائمه‌ای باشد که در فروع به وی اقتدا می‌شود، آورده؛ درعین‌حال، هیچ‌یک از صحابه را ذکر نکرده است. با استقرای «میزان» ذهبی بر ما روشن می‌شود که او مردان حدیث را در این اثر در ده گروه گنجانده است که عبارتند از:
- کذاب‌های وضاعی که تعمد داشته‌اند؛
- کسانی که به‌دروغ ادعای سماع کرده‌اند، درحالی‌که سماع نکرده‌اند؛
- متهمان به وضع یا تزویر؛
- متروکان هلاک‌شده‌ای که خطاهای فراوانی دارند و حدیثشان ترک شده و به روایات آنان اعتماد نشده است؛
- کسانی که در لهجه درغگویند، ولی در حدیث نبوی خیر؛
- حافظانی که در دین و عدالت ضعیف هستند؛
- محدثانی که از ناحیه حفظ ضعیفند، بنابراین خطا و اشتباه دارند؛ حفاظ، حدیث آنان را ترک نکرده‌اند و به‌عنوان شواهد و متابعات پذیرفته، ولی در اصول و حلال و حرام نپذیرفته‌اند؛
- شیوخ مستور یا کسانی که سهل‌انگاری‌هایی دارند و به درجه ثبت متقن نرسیده‌اند؛
- جماعت زیادی از مجهولین که ابوحاتم رازی تصریح به مجهول بودن آنها نموده یا دیگران درباره آنان گفته‌اند: شناخته‌شده نیستند یا در مورد آنها نوعی جهالت وجود دارد؛
- شیوخ ثقه‌ای که دارای نوعی بدعت و نوآوری هستند، یا ثقاتی که ناقدان غیر قابل اعتنا در نکوهش آنها سخن گفته‌اند[۳].
درباره ذهبی باید گفت: او متعنتین و متساهلان و میانه‌روها را می‌شناخته و ظن قوی بلکه اجماع علما بر این است که وی متعنت و متساهل نیست، بلکه اهل اعتدال و میانه‌روی است، نه اهل افراط و تفریط[۴].
وضعیت کتاب
صفحات 95 تا 106، حاوی رونوشت تصاویر صفحاتی از جلدهای مختلف نسخه‌های خطی کتاب است. از جمله کارهای محققان اثر، پس از مقابله میان نسخه‌های خطی و اثبات تفاوت‌های میان آنها در حاشیه کتاب، می‌توان به این موارد اشاره کرد: توثیق تراجم، تخریج احادیث، تعلیقه بر بعضی از کلمات غریب، تعلیقه بر برخی از موضوعاتی که مصنف به آنها اشاره کرده است، شماره‌گذاری اعلام، قرار دادن شماره لسان الميزان میان [] در کنار شماره ترجمه ميزان الاعتدال، ضبط تراجم و غالب احادیث موجود در کتاب، قرار دادن شماره‌های تجرید حافظ ابن حجر که در آخر لسان الميزان موجود است و قرار دادن آن در کنار شماره و حرف [ت]، نوشتن مقدمه‌ای حاوی اطلاعاتی درباره علم حدیث و جرح و تعدیل و ترجمه‌ای از مصنف کتاب، یعنی ذهبی[۵].
برخی از شروح و تعلیقات این کتاب عبارت است از:
- تعلیقه ابوالمحاسن حسینی، شاگرد ذهبی؛
- «التكميل في الجرح و التعديل و معرفة الثقات و الضعفاء و المجاهيل» عمادالدین بن کثیر، که کتابی است جامع بین «تهذيب الكمال» مزی و «ميزان الاعتدال» ذهبی با زیاداتی بر این دو کتاب؛
- ذیل حافظ عراقی؛
- ذیل برهان‌الدین ابراهیم بن محمد حلبی بر این اثر و نیز کتابی از او با عنوان «نقد النقصان في معيار المیزان»؛
- «تحرير الميزان» و «لسان الميزان» ابن حجر عسقلانی؛
- «زوائد اللسان علی الميزان» سیوطی[۶].
پانویس
منابع مقاله
مقدمه تحقیق.