خویی، مصطفی بن محمدهادی
مصطفى بن محمدهادى خويى (متوفای حدود ۱۲۶۶ق)، معروف به «ترك» از مفسران، قرآن‌پژوهان، فقها، فلاسفه و اديبان نامور شيعه در قرن سيزدهم
ولادت
ظاهراً در نيمه دوم قرن دوازدهم در خوی زاده شد.
تحصیلات
پس از طی تحصيلات متداول روزگار خويش، از جمله ادبيات عرب، فقه و اصول، فلسفه، حديث و كلام، رهسپار يزد شده و چون مدت مديدی در آن شهر اقامت داشته، به يزدی نيز اشتهار يافته، چنانكه در برخی از تأليفاتش لقب يزدی را برای خود اضافه می‌كرده است.
بيشترين آثار دستنويس او در كتابخانۀ مرحوم وزيرى يزد نگهدارى مى‌شود.
اين عالم جليل‌القدر، دارای آثار و تأليفات كثيری در علم اسلامی، ادبيات، فلسفه، فقه و اصول است كه نشانگر روحيه پژوهشگری در وجود اوست.
وفات
آنچه معلوم است، وی تا سال ۱۲۶۶ هجری قمری در قيد حيات بوده است.
آثار
ملا مصطفى خويى عالم پركارى بود و در فنون مختلف كتاب‌هاى متعددى نگاشته است. متأسفانه همۀ نگاشته‌هاى وى به صورت خطى باقى مانده و اثرى از وى تا به حال به چاپ نرسيده است. آثارى كه از وى شناسايى شده عبارتند از:
- بضاعة التاجرين، تأليف سال 1235 ق، فارسى، در فقه، نسخۀ ناقص وزيرى،ش 1078، فهرست 3 - 846.
- مرآة النفس، شايد همان مرقاة النفوس باشد كه در همين كتاب از آن ياد كرده است، تأليف 1245 ق، فارسى، در معرفت نفس، نسخۀ كتابخانۀ وزيرى،ش 1878، فهرست 3 - 1082.
- سفرۀ درويشان، در تفسير سورۀ حمد و معوذتين، فارسى، نسخۀ آن در كتابخانۀ وزيرى به شمارۀ 1 - 511 موجود است، (فهرست وزيرى 2 - 446).
- جام جم، فارسى، در عرفان در بيان مراد از فناء في البقاء، نسخۀ آن در كتابخانۀ وزيرى يزد به شمارۀ 2 - 511 موجود است، (فهرست وزيرى 2 - 446).
- جام سفالين، فارسى، در توحيد خداوند، نسخۀ وزيرى،ش 3 - 511، فهرست 2 - 447.
- شرح عوامل جرجانى، عربى، نسخۀ وزيرى،ش 4 - 511، فهرست 2 - 447.
- شرح شواهد شرح الكافية، عربى، نسخۀ وزيرى،ش 5 - 511، فهرست 2 - 447.
- شرح دعاى صباح، نسخه‌اى از آن در كتابخانۀ مرعشى،ش 8104 موجود است، (فهرست 21 - 108)، نسخۀ وزيرى يزد،ش 824، فهرست 2 - 699.
- منتخب شرح الصحيفة السجادية، نسخۀ وزيرى،ش 832، فهرست 2 - 703.
- الجبر و الاختيار، فارسى، نسخۀ وزيرى،ش 1 - 2310، فهرست 4 - 1244.
- حاشية شرائع الإسلام، عربى، نسخۀ وزيرى،ش 2 - 2310، فهرست 4 - 1244.
- شرح أبيات من ديوان الحافظ، فارسى، نسخۀ وزيرى،ش 3 - 2310، فهرست 4 - 1244.
- أسرار الصلاة، عربى، فقه و تاريخ، تأليف 1242 ق، نسخۀ وزيرى،ش 2465 به خط مؤلف، فهرست 4 - 1305.
- توحيدنامه، فارسى، نسخۀ وزيرى،ش 1 - 2544، فهرست 4 - 1336.
- منتخب مقامع الفضل آقا محمد على بن محمدباقربهبهانى، نسخۀ وزيرى،ش 2 - 2544، فهرست 4 - 1336.
- السؤال و الجواب (چهارصد مسأله با جواب آن)، فارسى، نسخۀ وزيرى،ش 3 - 2544، فهرست 4 - 1336.
- تفسير قرآن كريم، فارسى، از اول تا سورۀ كهف، نسخۀ وزيرى،ش 2551، فهرست 4 - 1340.
- رسالة في الوحدة يا مرآة الموحدين، تأليف 1247 ق، فارسى، عرفان، نسخۀ وزيرى،ش 2 - 2571، فهرست 4 - 1347.
- رسالة القفا، فارسى، عرفان، نسخۀ وزيرى،ش 3 - 2572، فهرست 4 - 1347.
- گلشن معنى، فارسى، عرفان، نسخۀ وزيرى،ش 3753، فهرست 4 - 1347.
- تبصرة المتحيرين، تأليف 1252 ق، فارسى، عرفان، نسخۀ وزيرى،ش 4 - 2572، فهرست 4 - 1347.
- مجموعۀ مطالب متفرقه مانند كشكول، تأليف 1247، فارسى و عربى، نسخۀ وزيرى،ش 1878، فهرست 3 - 1082، و نسخۀ وزيرى،ش 2571، فهرست 4 - 1346.
- جواهر مكنونه يا لئالى مخزونه، فارسى، دعا، اين كتاب سه تحرير دارد: اول 1255، دوم؟، سوم 1266،نسخه‌ها: مرعشى 5 - 317،ش 1951 و‌ش 2229 و 5109 و 5757، الذريعة5 - 282 و 18 - 263.
- مجموعة الطلاسم و الأدعية، احتمالا همان جواهر مكنونه مى‌باشد، الذريعة20 - 88.
فرزند او
ملا محمد هادى خويى يزدى فرزند ملا مصطفى بن محمد بن محمد خويى است. از تولد و تحصيلات وى اطلاعى در دست نيست، اين قدر معلوم است كه وى در يزد نزد پدرش بوده و بعضى از تأليفات پدرش را تحرير نموده است كه نسخۀ آنها در كتابخانۀ وزيرى يزد موجود است.
بعد از آن نيز مدتى در مشهد مقدس بوده است، آخرين كتابى كه به خط وى نوشته شده سال 1274ق بوده بنابراین وفاتش بعد از اين تاريخ رخ داده است. (تراجم الرجال، حسينى اشكورى، چاپ دوم، 2 - 795).
منابع مقاله
ایرانی قمی، اکبر، شرح دعای صباح تألیف مصطفی بن محمدهادی خویی، تهران، دفتر نشر میراث مکتوب، آینه میراث، چاپ اول، 1376ش