دیوان صائب تبریزی

دیوان صائب تبریزی، مجموعه اشعار صائب تبریزی (متوفی 1086ق) است در هفت جلد. شش جلد اول این اثر به تحقیق محمد قهرمان رسیده است. جلد هفتم با عنوان «راهنمای دیوان صائب»، به اهتمام کبری عزیزیان نگاشته شده و به این شش جلد افزوده گشته است.

‏دیوان صائب تبریزی
پدیدآوران	صائب، محمدعلی (نويسنده) قهرمان، محمد (گردآورنده) عزیزیان، کبری (نویسنده ج7)
عنوان‌های دیگر	راهنمای دیوان صائب تبريزی
ناشر	شرکت انتشارات علمی و فرهنگی
مکان نشر	ايران - تهران
سال نشر	1387ش.
چاپ	ویراست 1
موضوع	شعر فارسي - قرن 11ق.
زبان	فارسی
تعداد جلد	7
کد کنگره	‏‎‏1375 / 6376 ‏PIR‎‏

ساختار

کتاب دارای هفت جلد است. جلد اول، حاوی مقدمه محمد قهرمان و متن غزلیات در حرف‌های «الف» و «ب» است. جلد دوم از حرف «ت» تا «خ» غزلیات را در خود دارد. جلدهای سوم و چهارم حرف «د» از غزلیات را در خود دارند. جلد پنجم حرف «ذ» تا «م» را و جلد ششم حرف «ن» تا «ی» را شامل است. جلد هفتم، راهنمای دیوان صائب است که به همت کبری عزیزیان منتشر شده است؛ این جلد حاوی مقدمه کبری عزیزیان و محتوای مطالب است.

گزارش محتوا

غزلیات

مصحح در توضیح محتوای مطالب می‌نویسد: سال‌ها قبل با در دست داشتن دو نسخه که بعدها نسخه سوم هم به آن افزوده شده بوده، فهرستی بر اساس حروف الفبا و برحسب رعایت وزن اشعار برای غزلیات صائب ترتیب داده بوده و شماره صفحات را برای آن ذکر کرده بوده است. وی این کار را به‌منظور آسانی دستیابی به غزل‌های وی انجام داده بوده است. او پس از به چاپ رسیدن چند نسخه دیگر از دیوان صائب، فهرستش را تکمیل کرده و بعدها برای مقابله نسخ متعدد با یکدیگر از آن سود جسته است. محمد قهرمان در توضیح کاری که کرده می‌نویسد: غزل‌ها را به شش دسته اصلی تقسیم کرده‌ام. برای این کار، حرف «د» را که مفصل‌ترین بخش غزلیات است، مأخذ قرار داده‌ام، با توجه به کمیت غزل‌ها. اوزان غزل‌های مزبور را به‌ترتیب با شاهد آوردن نخستین غزل هر وزن از حرف «د» (در متن حاضر) ذکر می‌کنم (توضیحا می‌افزایم که غزل سرآغاز دیوان از این قاعده مستثنا بوده است):

1. فاعلاتن فاعلاتن فاعلاتن فاعلات (شد ز سرگردانی من بس‌که حیران گردباد).
2. مفاعیلن مفاعلین مفاعلین مفاعلین (غنی فیض از دل شب چون فقیران درنمی‌یابد).
3. فعلاتن فعلاتن فعلاتن فعلات (دل سودازده در طرّه دلدار افتاد).
4. مفاعلن فعلاتن مفاعلن فعلات (ز چشم بد رخ خوب تو را گزند مباد).
5. مفعول فاعلات مفاعیل فاعلات (دنبال دل کمند نگاه کسی مباد).
6. مفعول مفاعیل مفاعیل مفاعیل (هر پرده که از چهره مقصود برافتاد).

اوزان دیگر – در هر حرف - ‌با توجه به کمیت آنها پس از این شش وزن قرار گرفته‌اند و آنگاه که تنها چند غزل باقی مانده که هرکدام وزن جداگانه‌ای داشته‌اند، ترتیب الفبایی لحاظ شده است؛ به‌عنوان مثال، ترتیب قرار گرفتن آخرین غزل‌های حرف «د» (شش غزل با شش وزن) چنین است:

1. آتش لعل از رخت در عرق شرم مرد.
2. خطی کان رخ تازه می‌آورد.
3. خال او یک نظر از دیده ما دور نباشد.
4. مور نه‌ای، پیش قند تنگ میان را ببند.
5. صوفیان صاف‌روان می‌باشند.
6. عشق تو ز دل به‌در نمی‌آید.

به این نکات باید توجه داشت: الف)- برای یکدست بودن کار، در شش دسته اوزان اصلی هر حرف، ترتیب همان است که ذکر شد؛ به‌عنوان مثال در حرف «ت» سه غزلی را که در وزن مانند دسته دوم هستند، بر غزل‌هایی که در وزن همانند دسته پنجم می‌باشند (بیش از دویست غزل) مقدم قرار گرفته‌اند. ب)- غزل‌های هر دسته به‌ترتیب الفبایی منظم شده‌اند. ج)- غزل‌های بدون ردیف بر غزل‌های مردّف مقدم هستند؛ مثلا: «آن را که نیست وسعت مشرب در این سرا» که ردیف ندارد، قبل از «آسان چه‌سان شود ز وطن دیده‌ور جدا» که مردّف است، آمده است. د)- غزل‌هایی که قوافی آنها ساکن است قبل از غزل‌هایی که قوافی آنها متحرّک است، قرار گرفته‌اند؛ بنابراین: «نان به خون دل شد از تیغ زبان رنگین مرا»، قبل از «چشم شوخش می‌برد آرام و تسکین مرا»، آمده است. ه)- غزل‌هایی که ردیف آنها کوتاه‌تر است، قبل از غزل‌هایی که ردیف مفصل‌تر دارند، قرار گرفته‌اند؛ مثلا: «نیست یک جو غم ز بی‌برگی دل آزاده را»، قبل از «عمر در تلخی سرآید در شراب افتاده را»، آمده است و نیز «عنبر افشان را» و «جان را» پیش از «بی‌قراران را» و «بهاران را» آمده است. و)- در غزل‌هایی که قوافی یکسان دارند، حروف آخر قافیه و کلمات پیش از آنها در مصراع اول مطلع، ملاک ترتیب بوده است؛ بنابراین: «من که خواهم محو از عالم نشان خویش را»، قبل از «غنچه‌سان پرگل اگر خواهی دهان خویش را» قرار گرفته است و نیز: «آه می‌باشد مسلسل خاطر افگار را»، پیش از «کم نسازد جام می ‌زنگ دل افگار را». ز)- غزل‌های ترکی به همان ترتیبی که در نسخه‌های «س» و «د» آمده در پایان غزلیات فارسی جای داده شده است.

مطالع

در این بخش، مطالعی گنجانده شده‌اند که در غزلیات و بخش متفرقات دیوان نیامده است. با رعایت دسته‌بندی وزنی و طبعا الفبایی و نیز متمایز بودن آنچه که تنها از نسخه «ل» نقل شده است، یا نسخه‌های نظیر آن؛ یعنی «ف»، «ع»، و «مر». همچنین لازم به ذکر است که نسخه‌های «ک»، «ب»، «چ»، «ه» مطلعِ تنها ندارند.

متفرقات

اصل در نسخه‌ها آن بوده است که در این بخش ابیاتی گذاشته شوند که غزل مستقل و کامل آنها در متن دیوان (و یا مطلع آنها در قسمت مطالع) نیامده باشد. البته گاهی کاتبان نسخه‌ها اشتباه کرده‌اند. در بخش متفرقات نسخ مفصّل، ابیات بسیاری دیده می‌شود که غزل‌های مربوطه به آنها به‌طور کامل در نسخه‌های «ف»، «ک»، «ب»، «چ»، «ه»، «مر»، «ل» آمده است. ظاهرا این غزل‌ها از آثار دوران جوانی صائب است و خود او بعدها ابیاتی را که از آنها پسندیده در بخش متفرقات نسخه‌های مفصّل گنجانده است. مصحح کتاب، محمد قهرمان، ابیات مزبور را به غزل‌های اصلی برگردانده است. این‌گونه غزل‌ها در بخش غزلیات این‌گونه مشخص شده است که ابیات اضافه‌شده از نسخه «ل» به آنها، میان دو قلاب قرار گرفته است و در آخر ابیات افزوده از نسخه‌های «ف»، «ک»، «ب»، «چ»، «ه‍» و «مر»، ‌ستاره‌ای گذاشته شده است. ضمنا اگر غزل اصلی تنها در نسخه «ل» بوده، مصحح، شماره مسلسل غزل را هم میان دو قلاب قرار داه است....

قصاید

در این بخش، ابتدا قصایدی که در نسخه «س» آمده (و نیز مثنوی رزمیه و قطعه جلوس شاه سلیمان)، به ترتیبی که در آن نسخه هست، گذاشته شده است. آنگاه چند قصیده کوتاه است که در نسخه‌های معتبر «س»، «م»، «د» جزء غزلیات بوده‌اند، ولی به سبب آنکه چندان جنبه غزلی ندارند، بهتر بوده که در بخشی جداگانه باشند (در این قسمت یک قصیده نیز از کتاب «اصفهان» تألیف دکتر لطف‌الله هنرفر- با ذکر مأخذ - گذاشته شده است). سپس قصایدی است که در نسخه «ک» بوده است. در آخر، قصایدی قرار گرفته که تنها در نسخه «ل» آمده است. ترتیب قصاید همچنان است که در نسخه‌های مزبور بوده است و مصحح، آنها را بر اساس ترتیب الفبایی مرتب نکرده تا نظم تاریخی آنها (به‌خصوص قصاید نسخه «س») محفوظ بماند. هیچ‌کدام از قصاید، دارای عنوان نبوده‌اند و افزودن عنوان برای آنها از کارهای مصحح است.

جلد هفتم

این جلد از کتاب را می‌توان کتاب مستقلی بشمار آورد که برای تکمیل محتوای مطالب جلدهای قبلی به آن افزوده شده است. کبری عزیزیان بر این جلد، مقدمه کوتاهی نوشته و در بخشی از آن یادآور ‌شده که کامل‌ترین چاپی که تاکنون از دیوان صائب تبریزی صورت گرفته، چاپی است که به تصحیح محمد قهرمان رسیده و در شش جلد چاپ شده است... این چاپ نه‌تنها جامع‌ترین نسخه دیوان صائب است که از لحاظ روش علمی و انتقادی تصحیح متن و بی‌غلط بودن، در شمار معدود دیوان‌های شعر فارسی است که در عصر ما به همت یک صاحب‌نظر طراز اول به چاپ رسیده است. او سپس در توضیح جلد هفتم، می‌نویسد: «کتاب حاضر راهنمای بهره‌وری از این نسخه دیوان صائب است. ظاهرِ امر چنین می‌نماید که با بودنِ نظم الفبایی، نیازی به چنین راهنمایی وجود ندارد، اما حقیقتِ امر این است که دیوان صائب یکی از دو سه دیوان شعر فارسی است که نظم الفباییِ آن برای یافتنِ شعرها کافی نیست و به چنین راهنمایی نیازمند است». وی در جای دیگر از مقدمه، می‌نویسد: هدف گردآورنده این کتاب، این بوده است که مراجعان به دیوان صائب چاپ استاد قهرمان را از این صرف وقت بی‌نیاز کند و فهرستی تدوین کند که بر اساس تقسیم‌بندی ردیف‌ها و قافیه‌ها در اولین نگاه هر غزل را بتوان یافت. به این مثال توجه کنید: رفت تا مجنون ز دشتِ عشق، مردی برنخاست مرد چِبوَد، گفت گردی برنخاست غزل شماره 947 (جلد دوم، صفحه 480) و این غزل: چو خط ز عارضِ آن فتنه جهان برخاست ز سبزه موی بر اندام گلستان برخاست غزل شماره 1645 ( جلد دوم، ص‌816)؛ بااینکه ردیف هر دو غزل در «خاست» مشترک است، حدود هفتصد غزل بین آنها فاصله است و ما می‌دانیم صائب، هیچ‌گاه این همه غزل با ردیف «خاست» نداشته که چنین فاصله‌ای به‌لحاظ حروف الفبا میان آنها وجود داشته باشد. علت این فاصله، دخالت دادن عاملِ وزن عروضی است که در داخل حرفِ «ت» غزل‌های «بحر رمل»، از غزل‌های «بحر مضارع» جدا شده‌اند و همچنین دیگر حروف الفبا و دیگر اوزانِ عروضی. فراهم‌آوردنده این فهرست‌ها کوشیده، در آن سوی نظام عروضی، باری دیگر نظم الفبایی دقیقی به غزل‌ها بدهد تا هرکس غزل مورد نظرش را در نخستین جستجو پیدا کند.

خواننده گرامی برای مشاهده روش تنظیم مدخل‌ها در جلد هفتم، می‌تواند به صفحه 3 از مقدمه مؤلف آن، مراجعه کند.

وضعیت کتاب

مصحح در تصحیح این اثر، 22 نسخه خطی و چاپی مختلف از دیوان صائب را دیده و همچنین برخی کتاب‌های مرتبط مانند جلد دوم تذکره شعرای کشمیر، فرهنگ بهار عجم، مصطلحات الشعراء و... را هم مطالعه و تورّق کرده است. برای اطلاع از حروف نشانه‌گذاری نسخه‌های خطی مورد استفاده محمد قهرمان می‌توانید به صفحات 6 تا 14 پیشگفتار مصحح در جلد اول کتاب، مراجعه کنید. وی در صفحات 14 تا 18 مقدمه‌ای که بر کتاب نوشته، توضیحات مفیدی درباره کارهایی که روی کتاب انجام داده افزوده است. این توضیحات راه‌گشای مطالعه بهتر این دیوان خواهد بود. پاورقی‌ها به ذکر اختلافات موجود در نسخه‌بدل‌ها اختصاص یافته است.

منابع مقاله

پیشگفتار محمد قهرمان بر جلد اول و مقدمه کبری عزیزیان بر جلد هفتم.