جمل العلم و العمل

جمل العلم و العمل، تألیف سيد ابوالقاسم على بن حسین موسوى بغدادى، معروف به شريف مرتضى، علم الهدى (م 436 ق) است.

جمل العلم و العمل
پدیدآوران	علم‌الهدی، علی بن الحسین (نویسنده) حسینی اشکوری، احمد (مصحح)
ناشر	مطبعة الآداب
مکان نشر	نجف اشرف - عراق
سال نشر	1387 ق
چاپ	1
موضوع	شیعه امامیه - اصول دین عبادات شیعه فروع دین فقه جعفری - قرن 5ق. کلام شیعه امامیه - قرن 5ق.
زبان	عربی
تعداد جلد	1
کد کنگره	‏BP‎‏ ‎‏209‎‏/‎‏7‎‏ ‎‏/‎‏ع‎‏8‎‏ج‎‏8‎‏
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

كتاب جمل العقائد، از مشهورترين تأليفات فقهى و كلامى سيد مرتضى مى‌باشد. اين كتاب با همۀ اختصار و ايجازش در بر دارندۀ مهم‌ترين مسائل فقهى است و از منابعى است كه ما را با علم كلام و فقه در عصر مؤلف آشنا مى‌سازد.

اين كتاب از زمان تأليفش مورد توجه فقهاى عظام واقع شده تا جايى كه شيخ طوسى (م460ق) از شاگردان ممتاز وى قسمت كلامى آن را در كتابى به نام «تمهيد الأصول» شرح زده است و عبدالعزيز بن برّاج (م481ق) از ديگر شاگردان مبرز او در كتابى به نام «شرح الجمل» قسمت فقهى آن را شرح زده است.

ساختار

كتاب جمل العلم و العمل؛ شامل دو قسمت اعتقاديات (كلام) و قسمت عبادات فقه است.

در قسمت عقائد؛ اصول توحيد، عدل، نبوت، امامت و معاد و مباحث مربوط به آنان مطرح شده است.

و در قسمت عبادات؛ ابواب طهارت، صلاة، صوم، اعتكاف، حج و زكات آورده شده است.

باب طهارت؛ شامل احكام آب‌ها، کیفیت استنجاء، وضوء و غسل و تيمم مى‌باشد.

از نكات قابل ذكر اين كه در كتاب صلاة، مباحث اوقات نماز و مكان و لباس نمازگزار ذكر نشده است، همچنين مبحث خمس در ضمن كتاب زكاة بيان نشده است.

گزارش محتوا

در كتاب جمل العلم و العمل، بر خلاف ديگر تأليفات علم‌الهدى، نظير «الإنتصار» و «مسائل الناصريات»، از طرح نظريات و اقوال ساير مذاهب اسلامى خوددارى شده و از فقه مقارن در آن اثرى ديده نمى‌شود. اين كتاب بيشتر شبيه به رساله‌هاى عمليۀ متداول است و از استدلات فقهى در آن كمتر اثرى ديده مى‌شود.

به دليل اختصار كتاب، فقط قسمت عبادات فقه مورد بحث قرار داده شده و همان طور كه در كتاب «المراسم»، تأليف سلار بن عبدالعزيز (م448ق) از شاگردان مؤلف آمده است، به دليل اختصارش قسمت معاملات كه شامل عقود و احكام است، را در بر ندارد.

مباحث كلامى كتاب، خلاصه‌اى از كتاب‌هاى «الذخيرة في علم الكلام» و «الملخص في أصول‌الدين» است و مباحث فقهى آن نيز خلاصه‌اى از كتاب «المصباح» وى مى‌باشد.

در اين كتاب از استناد به قواعد اصولى و آيات قرآن كريم و اخبار متواتر يا اخبار محفوف به قرائن علمى مطلبى ديده نمى‌شود. همچنين از ادلۀ عمل نكردن به خبر واحد و اجماعات متعارف مؤلف نشانى ديده نمى‌شود.

از مهم‌ترين ويژگى‌هاى اين كتاب اين كه به طرح استدلالى مباحث فقهى نپرداخته است، بلكه كتاب فتوايى سيد مرتضى است.

اين كتاب، بيشتر شبيه به رساله‌هاى عمليۀ متداول در زمان ما است، با اين حال گاهى مؤلف به نظريات فقها و بزرگان و همين طور روايات به صورت مبهم و بدون ذكر سند متعرض شده است كه به چند نمونه اشاره مى‌شود.

مبحث نواقض طهارت: قد الحق بعض أصحابنا مس الميت.

بحث مبطلات روزه: قد الحق قوم من أصحابنا.

احكام صلاة جماعت: قد روى أنه إذا تساوو فأصبحهم وجها.

بحث بلند گفتن بسم الله الرحمن الرحيم به وسيلۀ امام جماعت: و هذا اشهر الروايات.

بحث نماز جمعه: لأن الرواية وردت بأن الخطبتين تقوم مقام الركعتين الموضوعتين.

حتى گاهى مؤلف به مباحث اصولى مثل تعارض روايات نيز اشاره دارد؛ مثلاًدر بحث مبطلات روزه به ذكر دو روايت متعارض مى‌پردازد: قد روى أن من أجنب في ليل... كان عليه القضاء و الكفارة. و روى: أن عليه القضاء دون الكفارة.

در كتاب جمل العلم و العمل، نظريات فقهى جديد مؤلف به صورت اشاره و بسيار مختصر مطرح شده است كه به بعضى از آنها اشاره مى‌شود.

در باب نماز جماعت وى اذان و اقامه را براى مردان شرط دانسته و آن را واجب مى‌داند؛ در حالى كه فقهاى بعد از او اذان و اقامه را به صورت مستحب مؤكد پذيرفته‌اند.

از ديگر نظريات مؤلف اين كه نماز جمعه و نماز عيدين را با حضور امام عادل و اجتماع شرائط واجب مى‌داند، كه اين نشان از توجه مؤلف به اين عبادت سياسى و اجتماعى دارد؛ در حالى كه بعضى از شاگردان او نظير سلار بن عبدالعزيز در كتاب المراسم نماز جمعه و نماز عيدين را در زمان غيبت امام معصوم(ع) حرام مى‌دانند.

در باب مبطلات روزه نيز مؤلف دروغ بستن به خدا و رسول او و ائمۀ معصومين(ع) و فرو بردن سر در آب و تعمد قىء را مبطل روزه نمى‌داند، بلكه به عنوان نقص در روزه ذكر نموده‌اند.

در پايان كتاب، مؤلف كسانى را كه تمايل به اطلاعات بيشترى در زمينۀ مباحث اصول دين و فروعاتى كه در كتاب ذكر شده است را دارند، به كتاب‌هاى «الذخيرة»، «الملخص» و «المصباح» ارجاع داده است.

وضعیت کتاب

از تاريخ تأليف كتاب اطلاع دقيقى در تراجم وجود ندارد؛ امّا با توجه به عبارتى كه در خطبۀ كتاب بيان شده:

فقد أجبت إلى ما سألنيه الأستاذ أدام الله تأييده من إملاء مختصر محيط بما يجب اعتقاده من جميع أصول‌الدين، ثم ما يجب عمله من الشرعيات.

اگر منظور از استادش، شيخ مفيد (م 413 ق) باشد، اين كتاب قبل از سال 413ق تأليف شده است.

و از طرفى اين كتاب پس از كتاب‌هاى ديگر مؤلف بنام‌هاى «الذخيرة في علم الكلام» و «الملخص في أصول‌الدين» و «المصباح» تأليف شده است.

كتاب موجود در سال 1387ق به وسيلۀ مطبعة الآداب در نجف اشرف چاپ شده است و محقق و مصحح آن سيد احمد حسینى مى‌باشد.

نسخه‌ها

در الذريعة به سه نسخه اشاره شده است كه عبارتند از:

1. نسخۀ كتابخانۀ ملامحمد على خوانسارى، علاوه بر نسخ خطى مستقل، اين كتاب در ضمن كتاب «المجموع الرائق من أزهار الحدائق» تأليف سيد هبةالله موسوى معاصر علامۀ حلى نيز آورده شده است.
2. نسخۀ كتابخانۀ سيد ابوالقاسم اصفهانى موسوى مؤلف «أبواب الجنان».
3. نسخۀ كتابخانۀ شيخ على اكبر عراقى.

نسخه‌هاى معتبر

براى تحقيق و تصحيح كتاب موجود از سه نسخۀ خطى استفاده شده كه عبارتند از:

1. نسخۀ خطى كتابخانۀ آیت‌الله حكيم در نجف اشرف، به خط اسماعيل بن عبدالله با شمارۀ 401.

   اين نسخه در ضمن مجموعه‌اى است كه شامل كتاب‌هاى «المراسم»، «الجمل»، «الوسيلة»، «الإشارة»، «نزهة الناظر»، «جواهر الفقه» و «الهداية» مى‌باشد.

2. نسخۀ خطى ديگرى از كتابخانۀ آیت‌الله حكيم در مجموعۀ كتاب‌هاى سيد مرتضى كه به وسيلۀ شيخ محمد سماوى در سال 1335 نوشته شده است.
3. نسخۀ كتابخانۀ آقا بزرگ تهرانى صاحب الذريعة در نجف اشرف كه در ضمن مجموعۀ مؤلفات سيد مرتضى است و آقا بزرگ تهرانى به آن اشاره نموده است.

منابع مقاله

1. أعيان الشيعة /8 213 به بعد.
2. مستدركات أعيان الشيعة /1 88، /5 276 تا 313.
3. رياض العلماء /4 36، 52.
4. روضات الجنات/4 302.
5. ريحانة الأدب /4 186.
6. أمل الآمل /2 182.
7. معالم العلماء 70.
8. الذريعة /4 433، /5 144، /13 178.