غريب الحديث (حربی)

غريب الحديث، اثر ابواسحاق ابراهیم بن اسحاق حربی (198-‌285ق)، کتابی است درباره واژه‌های ناآشنا، نامفهوم و یا دیریاب به‌کاررفته در احادیث و روایات که با تحقیق سلیمان بن ابراهیم بن محمد عاید به چاپ رسیده است.

غريب الحديث
پدیدآوران	حربي‌، ابراهيم‌ بن‌ اسحا‌ق‌ (نويسنده) عايد، سليمان بن ابراهيم (محقق)
ناشر	دار المدني
مکان نشر	عربستان - جده
سال نشر	1985م , 1405ق
چاپ	1
زبان	عربي
تعداد جلد	3
کد کنگره	‏‎
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

برای دیگر کاربردها، غریب الحدیث (ابهام زدایی) را ببینید.

سخن بزرگان درباره کتاب

ابن‌ ندیم، کتاب «غريب الحديث» را وصف کرده و ابن اثیر نیز به تعریف از آن پرداخته است؛ از جمله فرموده است: این کتاب گرچه دارای فواید بسیار و منافع بزرگ است، چون مؤلف آن امام، حافظ، متقن، آگاه به فقه و حدیث و لغت و ادب بوده، ولی به‌خاطر طولانی و گسترده بودنش، متروک و مهجور واقع شده است.

ساختار

کتاب با دو مقدمه صالح بن عبدالله بن حمید و محقق آغاز و مطالب در سه جلد، تنظیم شده است.

گویا اصل کتاب در پنج مجلد تألیف شده و مشتمل بر تمام احادیثی بوده که لفظی غریب در آن‌ها وجود داشته است، اما بر اساس وصف ابن ‌خیر اشبیلی از کتاب حربی، می‌توان دریافت که حربی از اتمام این تألیف فراغت نیافته است. به ‌نوشته عاید، این گفته اشبیلی به ‌سبب رواج نسخه‌ای ناقص از کتاب حربی در اندلس بوده است.

گزارش محتوا

در مقدمه نخست، به موضوع کتاب و نام نویسنده آن اشاره شده و در مقدمه دوم، در دو فصل، ابتدا به شرح حال نویسنده پرداخته شده و اطلاعاتی پیرامون ولادت، وفات و دوران زندگانی وی، نسب، زندگی علمی، شیوخ و شاگردان و آثار وی، در اختیار خواننده قرار گرفته و سپس در فصل دوم، به تعریف کتاب و مجلدات آن و بیان موضوعاتی، همچون کسانی که از این کتاب، مطلبی را نقل کرده‌اند و همچنین نمونه‌هایی از تأثیر کتاب حربی در تألیف کتاب‌های غريب الحديث پس از او پرداخته شده و در پایان، روش حربی در تدوین و تألیف مطالب، مورد بحث و بررسی قرار گرفته است.

این کتاب، مهم‌ترین و معروف‌ترین کتاب حربی است که خطیب بغدادی نیز از آن یاد کرده است. شیوه متداول در غریب‌الحدیث‌نگاری پیش از حربی، خاصه روش ابوعبید قاسم‌ بن سلام هروی، بر اساس اصل مسندنویسی (گردآوری احادیث حاوی واژه‌های غریب از هریک از اصحاب و شرح آن) بود، اما حربی، با تلفیق این شیوه و روش الفبایی لغویان، طریقی جدید در غریب‌الحدیث‌نگاری پدید آورده است. وی، همچنین ضمن بهره‌گیری از آثار پیش از خود، اثری جامع‌تر در غريب الحديث تألیف کرد.

حربی، به دلیل اعتقاد به باورهای اهل حدیث درباره افضلیت خلفا، کتاب خود را نیز به همین‌گونه آغاز کرده است. وی ابتدا متن حدیث را با سلسله سند کامل نقل کرده، سپس به بیان معنای کلمه غریب پرداخته و آنچه در توضیح آن از صحابه و تابعین نقل شده، آورده و در مواردی از قرآن و اشعار عرب، شواهدی را ذکر کرده است.

عاید، به‌تفصیل از ویژگی‌های این کتاب، با ذکر شواهد گوناگون، بحث نموده است.

بهره بزرگان از غريب الحديث

مفصل بودن کتاب و مباحث آن، سبب دشواریابی احادیث و مهجور ماندن کتاب شده، اما این اثر همچنان مورد استفاده محدثان بوده و کسانی چون ابوبکر محمد بن قاسم انباری، ابومنصور محمد بن احمد ازهری و ابوعبید بکری از آن مطالبی را نقل کرده‌اند. از دیگر کسانی که مطالبی را از این کتاب در آثار خود ذکر کرده‌اند، عبارتند از: ابوالفتح عثمان بن جنی (متوفی 392ق) در کتاب «الخصائص»، ابومنصور موهوب بن احمد جوالیقی (465- 540ق) در کتاب «المعرب»، زرکشی (متوفی 794ق) در کتاب «البرهان»، حافظ ابن رجب حنبلی (متوفی 795ق) در «جامع العلوم و الحكم»، ابن حجر عسقلانی (متوفی 852ق) در «فتح الباري»، «الإصابة» و «تهذيب التهذيب».

همچنین نمونه‌هایی از تأثیر کتاب حربی را در تألیف کتاب‌های غريب الحديث پس از او می‌توان یافت که از جمله آنها، عبارتند از ابوعبید احمد بن محمد هروی صاحب «الأزهري» (متوفی 1401ق)، عبدالغافر فارسی (متوفی 529ق)، قاضی عیاض بن موسی یحصبی (متوفی 544ق)، ابوموسی مدینی اصفهانی (متوفی 581ق).

ابن ‌اثیر در «النهاية في غريب الحديث و الأثر»، ضمن ستودن «غريب الحديث» حربی، مفصل بودن کتاب را علت مهجور ماندن آن ذکر کرده، اما به کامل و جامع بودن آن اشاره کرده و خود در تألیف کتابش از آن بهره برده است. بنا بر تحقیق سلیمان ‌بن ابراهیم عاید، تنها نسخه موجود از «غريب الحديث»، نسخه‌ای ناقص از بخش پنجم کتاب در کتابخانه ظاهریه دمشق (موجود در «مكتبة الإسلام») است و خود وی متن انتقادی آن را منتشر کرده است. دخیل ‌بن صالح ‌لحیدان در مقاله‌ای به بررسی و تخریج برخی احادیث مرفوع «غريب الحديث» حربی پرداخته است.

ویژگی‌های کتاب

ازآنجاکه فقط بخش پنجم کتاب در دسترس است، لذا اطلاعی از قسمت‌های ابتدایی و مخصوصا مقدمه مؤلف که معمولا، مشخص‌کننده روش و شیوه نویسنده می‌باشد، موجود نیست و بنابراین، تنها راه برای دستیابی به این امر، استنباط از طریق بررسی متن کتاب و کمک گرفتن از توصیفات مورخین است؛ ازاین‌رو، برخی از مهم‌ترین ویژگی‌های کتاب را می‌توان در امور زیر، مورد بحث و بررسی قرار داد:

1. در علم حدیث:
   1. احادیث مورد استفاده در این کتاب، شامل حدیث مرفوع، موقوف و اخبار و آثار صحابه و راویان پس از ایشان بوده و از تفسیر قرآن از صحابه، تابعین و افراد پس از ایشان نیز استفاده شده است.
   2. زمانی که تفسیر لفظ غریبی در حدیثی آمده باشد، به همان اکتفا شده است، مانند تفسیر واژه «العضة».

تفسیر حدیث به حدیث در نزد حربی از بالاترین درجه اعتبار برخوردار بوده و پس از آن، از تفسیر صحابی و در درجه بعد، از تفسیر تابعین، استفاده شده است.

1. 1. بنای اصلی حربی در تفسیر کلمات، سماع می‌باشد.
2. در قرآن و علوم مربوط به آن:
   1. کتاب حربی، در تفسیر غريب الحديث، محدود نشده، بلکه وی به تفسیر و بحث پیرامون واژگان غریب در قرآن و علم قرائت که اصطلاحا به آن «غريب القرآن و قراءاته» گفته می‌شود نیز پرداخته و ابوابی را به تفسیر غريب القرآن اختصاص داده و در آن، نظریات شیوخ خویش پیرامون تفسیر این آیات و واژگان را آورده است.
   2. وی گاهی میان تفسیر آیه و شرح حدیث و میان معنی حدیث و معنی آیه، جمع کرده است.
3. مسائل فقهی: بحث پیرامون مسائل فقهی و طرح ابواب آن در «غريب الحديث» حربی، امر غریبی نیست؛ زیرا حدیث، ارتباط محکمی با فقه داشته، بلکه می‌توان گفت فقه، قائم بر حدیث و مبتنی بر آن و مستنبط از آن می‌باشد و با تأمل در این کتاب، می‌توان بسیاری از مسائل فقهی را در آن یافت که از جمله آنها، می‌توان از دیه فتق، دیه زن، حجب مادر به‌واسطه برادران، خوردن گوشت و شیر حیوان جلال، تشبه زنان به مردان، ذبح و نحر، خوردن گوشت حیوانی که جلوی بت ذبح شده و... یاد کرد.
4. مسائل صرفی و نحوی: تمامی کتاب، مملو است از مباحث صرفی، نحوی و بیان قواعد لغوی.
5. تصحیف محدثین: در بسیاری از موارد، حربی به تصحیف محدثین پرداخته و اشتباهات و خطاهای ایشان را، متذکر شده است.
6. مناقشه با اهل لغت: لغویان نیز از نگاه نقادانه حربی در امان نبوده و در بسیاری موارد، وی به نقد و تبیین خطاهای اهل لغت، پرداخته است.
7. استفاده از شواهد: شاید بتوان گفت یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های اثر حاضر، استشهاد فراوان حربی به آیات قرآنی، احادیث و کلام و اشعار عرب، به نسبت مطالب عرضه‌شده در کتاب می‌باشد. البته باید به این نکته نیز توجه نمود که این امر، باعث برخی تکرارها شده؛ به‌گونه‌ای که گاهی شاهد شرح یک بیت در دو موضع می‌باشیم.
8. علم رجال: حربی در علم رجال نیز صاحب رأی بوده و ازآنجاکه - همچنان که گفته شد - ماده اصلی مطالب وی، برگرفته از سماع می‌باشد، لذا از این علم در تدوین اثر خویش، بهره برده و به سماع خود از کسانی، همچون اصمعی (متوفی 216ق)، ابونصر (231ق)، محمد بن زیاد بن اعرابی (متوفی 231ق)، ابوعمرو شیبانی (متوفی 206ق) و پسرش عمرو (متوفی 231ق)، ابوعبیده معمر بن مثنی (متوفی 210ق)، اثرم (متوفی 232ق)، مصعب بن عبدالله زبیری (متوفی 236ق)، کسایی (متوفی 189ق) و شاگرد او ابوعمر حفص بن عمر ازدی (متوفی 246ق)، سعدان بن نصر ثقفی بزاز (متوفی 265ق)، ابن عایشه عبیدالله بن محمد بن حفص (متوفی 228ق)، ابوعدنان (از علمای علم لغت در قرن سوم هجری)، فراء بن زیاد (207ق) و سلمة بن عاصم (متوفی 291ق)، اشاره کرده است.

وضعیت کتاب

فهرست مطالب جلد اول، پس از مقدمات کتاب آمده، ولی فهرست مطالب هر سه جلد، به‌همراه فهرست مدخل، احادیث و ابواب، آیات قرآن، امثال، قوافی (اشعار و ارجاز)، اماکن و کوه‌ها و آب‌ها و راه‌ها، قبایل و نجوم و اعلام و الفاظ تاریخی، الفاظ لغوی و فهرست مصادر مورد استفاده محقق، در انتهای جلد سوم آمده است.

در پاورقی‌ها، علاوه بر ذکر منابع، به توضیح و تشریح اصل کلمات و معنای آن، پرداخته شده است.

منابع مقاله

1. مقدمه و متن کتاب.
2. خودکار، ملیحه، «دانشنامه جهان اسلام»، زیر نظر غلامعلی حداد عادل، تهران، بنیاد دائرةالمعارف اسلامی، ج13،