مسند أبي‌يعلی الموصلي

مسند أبي‌يعلی الموصلي، تألیف احمد بن علی بن مثنی تمیمی (210-307ق)، معروف به ابویعلی موصلی و تحقیق حسین سلیم اسد، کتابی است شانزده‌جلدی در موضوع حدیث. این کتاب که مهم‌ترین اثر ابویعلی است در پرتو نام نیک و شهرت نویسنده‌اش همواره در کنار مجامیع بزرگ و معتبر چون کتب سته و مسند احمد بن حنبل از حسن قبول علما و محدثان برخوردار بوده و در زمره متون درسی حدیث بشمار می‌آمده است.

مسند أبي‌يعلی الموصلي
پدیدآوران	[[ ]] ( )
کد کنگره	‏‎

ساختار

در این مسند، 7555 حدیث از 210 تن صحابی گرد آمده است. تعداد 188 تن از آنان مرد و بقیه زن هستند.

در این اثر تحقیقات مناسبی صورت گرفته؛ به‌گونه‌ای که محقق، سه جلد از شانزده جلد کتاب را به فهارس اختصاص داده است. کتاب با مسند ابوبکر آغاز شده و با احادیث سهل بن سعد ساعدی در جلد سیزدهم پایان می‌پذیرد.

گزارش محتوا

بی‌تردید شهرت ابویعلی در درجه نخست به‌واسطه مسند اوست. تاکنون از این کتاب پنج شش دست‌نوشته پیدا شده که در گنجینه‌های نسخ خطی دنیا نگهداری می‌شود. یکی از این نسخه‌ها با کتاب «المقصد العلي في زوائد أبي‌يعلی الموصلي» اثر ابن حجر هیثمی همراه است. معروف است که ابویعلی دو مسند داشته: یکی کبیر و دیگری صغیر، اما در جایی این مطلب روشن نشده که آیا این دست‌نوشته‌ها مربوط به مسند کبیر است یا صغیر؛ حتی حسین سلیم اسد که رنج تصحیح، مقابله و شرح مسند ابویعلی را بر خود هموار ساخته، هیچ جا به این نکته اشاره‌ای ندارد که آیا اساساً ابویعلی یک مسند تألیف کرده یا دو مسند و مسندی که به کوشش او در دسترس پژوهندگان قرار گرفته، مسند کبیر است یاصغیر؟

حافظ اسماعیل بن محمد بن فضل تیمی گوید: «مسندهایی چون مسند عدنی و مسند احمد بن منیع را خواندم. این مسندها به رودها مانند، اما مسند ابویعلی به دریا ماند که محل گرد آمدن رودهاست». ذهبی به دنبال این سخن می‌افزاید: «او درست گفته، به‌ویژه درباره مسندی که نزد مردم اصفهان رایج است و از طریق ابن مقری آن را از مؤلف نقل می‌کنند؛ زیرا آن مجموعه بس بزرگی است برخلاف آن مسندی که برای ما از طریق ابوعمرو [محمد بن احمد] بن حمدان [حیری] از ابویعلی نقل کرده‌اند؛ زیرا این یکی مختصر است». اگر این سخن ذهبی را در این‌باره معتبر بدانیم، باید بگوییم مسندی که چاپ شده، مسند صغیر است؛ زیرا راوی این مسند از مؤلف، ابوعمرو محمد بن احمد بن حمدان حیری (متوفی حدود 380ق) است، نه ابن مقری. یکی از پژوهندگان معاصر ضمن یک بحث استطرادی در این‌باره می‌نویسد: «مسند ابویعلی که مورد بحث ماست، مسند کبیر است. وی مسند دیگری هم دارد که صغیر است. مسند کبیر مرجعی غنی و گسترده و اعتبار احادیثش در حد مسند امام احمد بن حنبل است». آنگاه به دنبال سخن خود، همان گفته اسماعیل بن محمد تیمی را می‌آورد؛ بنابراین بر پایه اطلاعات موجود، این نکته در پرده ابهام باقی می‌ماند و امید است در خلال مطالعات آینده پاسخ ‌پرسش بالا به دست آید. گفتنی است که در مسند ابویعلی چند بار تصریح شده که وی در سال 306 هجری، یعنی یک سال پیش از وفاتش، مسند را بر شاگردانش املا کرده است.

بلقینی می‌نویسد: «در مسند بزار، ابن منیع و ابویعلی، همانند مسند احمد، احادیثی وجود دارد که در صحیحین و سنن چهارگانه، یعنی: سنن ابی‌داوود، ترمذی، نسایی و ابن ماجه به چشم نمی‌خورد. کسی که به دقایق علم حدیث عارف باشد، پس از دقت و تأمل می‌تواند به صحت بسیاری از آن احادیث حکم کند». به دلیل همین ویژگی‌ای که بلقینی بدان اشاره کرد، نورالدین هیثمی در کتاب «مجمع الزوائد و منبع الفوائد» و ابن حجر عسقلانی در کتاب «المطالب العالية» و احمد بن ابی‌بکر بوصیری در کتاب «إتحاف الخيرة»، احادیث افزون بر صحاح شش‌گانه را از این مسند و چند مسند مشهور دیگر بیرون کشیده و در کتاب‌های یادشده، عرضه داشته‌اند. یکی از پژوهندگان معاصر اهل سنت می‌نویسد: «برترین و نام‌آورترین مسندها، مسند احمد بن حنبل و پس‌ از آن مسند ابویعلی موصلی است». وی مسند ابویعلی را مانند مسند احمد، از مآخذ حدیث حسن دانسته است، اما حسین سلیم اسد برای ارزیابی این مسند از دو راه وارد شده است:

1. هزار حدیث از این مسند را بررسی کرده، در نتیجه در میان آن هزار حدیث 153 حدیث ضعیف یافته که برای احتجاج شایستگی ندارند. باقی‌مانده این هزار حدیث به گمان وی یا صحیح هستند یا حسن و جملگی برای احتجاج صلاحیت دارند؛ بنابراین می‌توان گفت: تقریباً 3/15 درصد از احادیث این کتاب ضعیف است. به عقیده وی این نسبت اولاً نشانگر پاکیزگی این مسند است، ثانیاً تا حدودی سهل‌انگاری در کار تألیف این کتاب را نشان می‌دهد.
2. احادیثی را که ابن حبان در صحیح خود از طریق استادش ابویعلی آورده، شمارش کرده، در نتیجه دریافته که از 792 حدیث موجود در جلد سوم صحیح ابن حبان، صد حدیث و از 770 حدیث موجود در جلد چهارم آن کتاب، 126 حدیث از طریق ابویعلی روایت شده است؛ بنابراین با یک حساب سرانگشتی نتیجه گرفته که یک‌هفتم احادیث صحیح ابن حبان از طریق ابویعلی است که یکی از بزرگ‌ترین استادان مورد اعتمادش می‌باشد. وی در واقع می‌خواهد از رهگذر ارزش و اعتبار صحیح ابن حبان و اعتماد مؤلفش به مرویات ابویعلی، ارج و اهمیت مسند مورد بحث را نشان بدهد.

حدود 500 سال پس از وفات ابویعلی، نورالدین علی بن ابی‌بکر هیثمی، احادیثی را که ابویعلی افزون بر کتب سته آورده، با اسانید آن‌ها استخراج کرده و سپس با حذف اسانید در «مجمع الزوائد» خود جای داده است. مسند ابویعلی از دو طریق روایت شده است: نخست روایت ابن مقری که در اصفهان به «مسند کبیر» شهرت داشته و دوم روایت ابوعمر بن حمدان که به «مسند صغیر» مشهور و نسبت به روایت نخستین بسیار مختصرتر بوده است.

این مقدار از روایات (7555 روایت در کتاب) برابر است با حجم بیشتر از یک‌چهارم حجم مسند احمد. این احادیث به نقل از 210 تن صحابی گرد آمده که 188 تن از آنان مرد و بقیه زن هستند. هجده تن از این صحابه ناشناخته و گمنام هستند و مؤلف با عناوینی چون امرأة (زنی)، رجل عن جده (مردی از طریق نیایش)، رجل من أصحاب النبي (مردی از یاران پیامبر)، عم جارية بن قدامة (عموی جاریة بن قدامه)، از آنان حدیث نقل می‌کند. در مسند مورد بحث، از صحابه نامداری چون: ابوذر غفاری، سلمان فارسی، زید بن ثابت، ابی‌ بن کعب و عثمان بن عفان مطلقاً حدیثی به چشم نمی‌خورد. این مسند با احادیث سه تن از خلفای راشدین، یعنی ابوبکر، عمر و حضرت علی(ع) آغاز می‌شود؛ به دنبال آن مرویات پنج تن دیگر از عشره مبشره می‌آید. از این هشت تن که بگذریم، معیار خاصی در ترتیب مسندهای صحابه نمی‌توان یافت. مسندهای زنان هم بدون نظم خاصی در لابه‌لای مسند مردان نهاده شده است. پایان‌بخش کتاب، مسند سهل بن سعد ساعدی است. بنا به بررسی صورت‌گرفته، روایاتی که بیانگر مناقب اهل‌بیت(ع) و حقانیت مذهب تشیع است، در این مسند بر هشتادویک حدیث بالغ می‌گردد. برخلاف روش منصفانه احمد شاکر در شرح مسند احمد که صحت اسناد بیشتر این احادیث را می‌پذیرد، متأسفانه حسین سلیم اسد، به‌نحوی تکلف‌آمیز تلاش می‌کند تا اسناد بیشتر آن‌ها را تضعیف کند.

وضعیت کتاب

مصحح برای چاپ کتاب از دست‌نوشته‌های زیر بهره جسته:

1. نسخه کتابخانه شهید علی در ترکیه که زیر شماره 564 نگهداری می‌شود. این دست‌نوشته را به‌عنوان نسخه اساس برگزیده است؛ زیرا اولاً در قرن ششم کتابت شده و در نتیجه تاریخ نگارشش نسبت به سایر دست‌نوشته‌ها کهن‌تر است؛ ثانیاً گواهی‌های سماع چند تن از محدثان در آغاز و انجام آن نقش بسته است.
2. نسخه کتابخانه فاتح در ترکیه که در قرن یازدهم نگاشته شده است.
3. نسخه آصفیه در هندوستان که در قرن سیزدهم استنساخ شده است.

مصحح، افزون بر مقابله نسخه‌ها و شماره‌گذاری احادیث، به تلاش‌های علمی دیگری نیز دست‌ زده که شمه‌ای از آن تلاش‌ها به شرح زیر است:

1. بررسی و تحقیق درباره اسناد احادیث و داوری درباره آن‌ها از حیث صحت، حسن و ضعف و بیان سبب ضعف در صورت وجود.
2. نشان دادن جای هر حدیث در مجموعه‌های حدیثی دیگر، به‌ویژه در صحاح شش‌گانه و مسند احمد و سنن دارمی و مقایسه میان آن‌ها و در نتیجه اشاره به موارد اختلاف و تدارک افتادگی‌ها و تصحیح اشتباهات.
3. حرکت‌گذاری کامل متن احادیث و شرح واژه‌های نامأنوس آن‌ها.
4. توضیح درباره مکان‌ها و نسب‌هایی که در متن یا سند احادیث آمده است.
5. معرفی اجمالی هر صحابی و بیان نسب و فضایل و خدمات او.

منابع مقاله

1. مقدمه و متن کتاب.
2. طباطبایی، سید کاظم، «مسندنویسی در تاریخ حدیث»، مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، چاپ اول، 1377ش.
3. صادقی، مریم، دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی، زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی، تهران، مرکز دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی، چاپ اول، 1373ش.