تذكرة الشعراء (بختیشاه سمرقندی)

تذكرة الشعراء، اثر دولت‌شاه بن علاءالدوله بختیشاه سمرقندی، کتابی است در شرح احوال شاعران به فارسی، که بنا بر تصریح مؤلف در خاتمه آن در 892ق، پایان یافته و در مقدمه به امیر علی‎شیر نوائی (متوفی 906ق) تقدیم شده است. وی سبب تألیف تذکره شاعران را فقدان کتابی درباره این موضوع ذکر کرده است. این اثر مرجع بسیاری از تذکره‌نویسان بوده و به سبب اهمیتی که در ذکر احوال شاعران داشته به اهتمام و تصحیح ادوارد برون به زیور طبع آراسته شده است.

تذکرة الشعراء
پدیدآوران	دولتشاه، دولتشاه بن بختيشاه (نويسنده) براون، ادوارد گرانويل (مصحح)
ناشر	ايران - تهران : اساطير هلند - ليدن : مطبعة بريل / داراي آفست ناشر مي باشد
مکان نشر	ايران - تهران : اساطير هلند - ليدن : مطبعة بريل / داراي آفست ناشر مي باشد
سال نشر	1382ش
چاپ	1
شابک	‎964-331-202-X
موضوع	شاعران ايراني - سرگذشت نامه شعر فارسي - مجموعه‌ها
زبان	فارسي
تعداد جلد	1
کد کنگره	‏‎‎‏/‎‏د‎‏9‎‏ت‎‏4 3543 ‏PIR‎‏

ساختار

کتاب، مشتمل بر مقدمه ادوارد برون و متن اثر در یک مقدمه، هفت طبقه و یک خاتمه است. سبک نگارش تذکره دولت‌شاه در دیباچه کتاب، نه فنی و دشوار و نه ساده و مُرسَل است، بلکه شیوه‌ای است برگرفته از هر دو، ولی نثر آن در نگارش احوال شاعران ساده و جذاب است.

گزارش محتوا

تذكرة الشعراء دولت‌شاه سمرقندی از جمله تذکره‌های عمومی‌ای است که بعد از لباب الألباب محمد عوفی، دومین تذکره موجود درباره احوال شاعران و اشعار آنان بشمار می‌رود و با وجود اشتباهات تاریخی موجود در آن، پیوسته مورد مراجعه محققان بوده است. دولت‌شاه تألیف این تذکره را در سال 982ق، به پایان رسانید و محتوای آن را بر یک مقدمه، هفت طبقه و یک خاتمه تنظیم کرد؛ به‌طوری‌که شرح احوال شاعران قرن نهم آن مغتنم و حائز اهمیت است. تذكرة الشعراء بارها در ایران و خارج از ایران تصحیح و تجدید چاپ شد و اولین و آخرین تصحیح آن مربوط به سال‎های 1305ق، و 1385ش، است. نسخه‌های خطی فراوانی از این تذکره در کتابخانه‌های دنیا موجود است و به بعضی زبان‎ها هم ترجمه شده است‏.

دولت‌شاه اطلاعات مورد نیاز را از دیوان شاعران و کتاب‎های تاریخی گرد آورده و از شنیده‌های خود نیز سود جسته است. او تذکره خود را بر اساس تاریخ و دوره زندگی شعرا مرتب کرده و شرح حال 150 شاعر نامدار را از ظهور اسلام تا زمان زندگی خود آورده است. تذكرة الشعراء با دیباچه مؤلف آغاز می‎شود. پس از مقدمه‌ای در ذکر ده تن از شاعران عرب، شعرای پارسی‌گو به‌لحاظ تاریخی به هفت طبقه تقسیم می‎شوند که آخرین طبقه به شعرای هم‎دوره دولت‌شاه اختصاص دارد. در این ضمن به احوال پادشاهان حامی شعر و رویدادهای تاریخی نیز اشاره شده است. در خاتمه، شرح زندگی و مکارم هفت تن از بزرگان روزگار دولت‌شاه آمده و کتاب با «شطری از مقامات ابوالغازی سلطان حسین بهادر» به پایان رسیده است‏.

تذكرة الشعراء به جهت در بر داشتن شرح حال بسیاری از شاعران متقدم و معاصر مؤلف اثری ارزنده است، اما در زندگی‎نامه شاعران در چند مورد مطالب دور از واقع نیز آمده که نشان‎دهنده ضعف پژوهش نویسنده است و در حقیقت از تنزل ادبی در این دوره و سطحی شدن تحقیق و تتبع ناشی می‎شود. به‌طور کلی دولت‌شاه در تنظیم و تألیف این تذکره، به خواندنی بودن آن توجه کرده و به جنبه تحقیقی آن چندان نپرداخته است‏.

او جز نقل احوال شاعران، به نقد شعر آنها نیز می‎پردازد و بنا بر سبک مورد پسند زمان خود، به طنطنه الفاظ و مضمون‎آفرینی و آرایه‌های لفظی توجه می‌کند و شعر را با این ملاک‎ها نقد و ارزیابی می‌کند. وی اشعاری را که فصیح و روان و پیراسته از تکلفات و صنایع باشند، تحسین نمی‌کند؛ چنان‎که ذکر تمامی قصیده «بوی جوی مولیان» رودکی را در تحمل تذکره نمی‎داند. دولت‌شاه، چون در دوره انحطاط ادبی به سر می‎برده، در معرفی چند تن از شعرا، از جمله حافظ، شاعری را دون مرتبه آنان دانسته و به فضایل دیگر آنان پرداخته و توجه نکرده است که تذکره او بر مدار شعر و شاعری است‏.

تذكرة الشعراء سمرقندی اولین کتابی نیست که بدین سبک نوشته شده، بلکه همان ‎گونه که مصحح نوشته پیش از آن آثار دیگری نیز تألیف شده است: «... به خیال خودش شخص اول بوده که حالات و مقامات شعرای ایران را نوشته؛ یعنی که بر کتاب‎های ابوطاهر خاتونی و عوفی که چند صد سال قبل از او از این قبیل تألیف‎ها ساخته بودند، مطلع نبود...»‏.

سمرقندی جهل و نادانی را سبب هلاکت و علم و حکمت و معرفت به پروردگار را موجب رسیدن به اعلی علیین مراتب انسانی دانسته است: «اعلی علیین مراتب انسانی، علم و حکمت است که: لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسَانَ فِي أَحْسَنِ تَقْوِيمٍ‎ ﴿التين‏: 4﴾، از آن عبارت است و اسفل سافلین آدمی جهل و حماقت است که: ثُمَّ رَدَدْنَاهُ أَسْفَلَ سَافِلِينَ‎ ﴿التين: 5﴾، به آن اشارت است؛ پس از فحوای این کلام کریم مقرر شد که از حضیض حقارت مهالک به اوج مراتب ملائک جز به اوصاف انسانی و معرفت یزدانی نتوان رسید:

‏.

تو ز آدم خلیفه‌ای به گه

قوت خویش را به فعل آور

وضعیت کتاب

تذكرة الشعراء پس از دو چاپ در بمبئی، توسط ادوارد براون در سال 1918م، تصحیح و در لیدن چاپ شد و از دیرباز تاکنون این چاپ مورد مراجعه محققان بوده است. فاطمه علاقه آخرین کسی است که تذكرة الشعراء را در سال 1385ش، با مقابله ده نسخه خطی و دو چاپ سنگی تصحیح کرد و تنها به ضبط اختلافات هفت نسخه‎بدل از آن ده نسخه خطی پرداخت. این تصحیح در حال حاضر، جدیدترین و منقح‎ترین چاپی است که در اختیار مخاطبان قرار دارد و با وجود اینکه گروهی از محققان مکرر بدان مراجعه می‌کنند، گروهی دیگر چاپ‎های قبلی، خصوصاً تصحیح ادوارد براون را اصح می‎دانند‏.

کتاب، فاقد فهرست مطالب است و تنها فهرست نام‎های اشخاص در انتهای آن ذکر شده است.

منابع مقاله

1. مقدمه و متن کتاب.
2. بیدکی، هادی، «بررسی انتقادی تصحیح تازه‎ی تذکرة الشعرای دولت‌شاه سمرقندی»، پایگاه مجلات تخصصی نور، گزارش میراث، فروردین – تیر 1394، شماره 68 و 69، صفحه 111 تا 114.
3. ادیب برومند، عبدالعلی، دانشنامه جهان اسلام، زیر نظر غلامعلی حداد عادل، تهران، بنیاد دائرةالمعارف اسلامی، چاپ اول، 1380.