تذكرة الشعراء (بختیشاه سمرقندی)

تذكرة الشعراء، اثر دولت‎شاه بن علاءالدوله بختیشاه سمرقندی، کتابی است در شرح احوال شاعران به فارسی، که بنا بر تصریح مؤلف در خاتمه آن در 892ق، پایان یافته و در مقدمه به امیر علی‎شیر نوائی (متوفی 906ق) تقدیم شده است. وی سبب تألیف تذکره شاعران را فقدان کتابی درباره این موضوع ذکر کرده است. این اثر مرجع بسیاری از تذکره‌نویسان بوده و به سبب اهمیتی که در ذکر احوال شاعران داشته به اهتمام و تصحیح ادوارد برون به زیور طبع آراسته شده است.

تذکرة الشعراء
پدیدآوران	دولتشاه، دولتشاه بن بختيشاه (نويسنده) براون، ادوارد گرانويل (مصحح)
ناشر	ايران - تهران : اساطير هلند - ليدن : مطبعة بريل / داراي آفست ناشر مي باشد
مکان نشر	ايران - تهران : اساطير هلند - ليدن : مطبعة بريل / داراي آفست ناشر مي باشد
سال نشر	1382ش
چاپ	1
شابک	‎964-331-202-X
موضوع	شاعران ايراني - سرگذشت نامه شعر فارسي - مجموعه‌ها
زبان	فارسي
تعداد جلد	1
کد کنگره	‏‎‎‏/‎‏د‎‏9‎‏ت‎‏4 3543 ‏PIR‎‏

ساختار

کتاب، مشتمل بر مقدمه ادوارد برون و متن اثر در یک مقدمه، هفت طبقه و یک خاتمه است. سبک نگارش تذکره دولت‎شاه در دیباچه کتاب، نه فنی و دشوار و نه ساده و مُرسَل است، بلکه شیوه‌ای است برگرفته از هر دو، ولی نثر آن در نگارش احوال شاعران ساده و جذاب است.

گزارش محتوا

تذكرة الشعراء دولت‎شاه سمرقندی از جمله تذکره‌های عمومی‌ای است که بعد از لباب الألباب محمد عوفی، دومین تذکره موجود درباره احوال شاعران و اشعار آنان بشمار می‌رود و با وجود اشتباهات تاریخی موجود در آن، پیوسته مورد مراجعه محققان بوده است. دولت‎شاه تألیف این تذکره را در سال 982ق، به پایان رسانید و محتوای آن را بر یک مقدمه، هفت طبقه و یک خاتمه تنظیم کرد؛ به‌طوری‎که شرح احوال شاعران قرن نهم آن مغتنم و حائز اهمیت است. تذكرة الشعراء بارها در ایران و خارج از ایران تصحیح و تجدید چاپ شد و اولین و آخرین تصحیح آن مربوط به سال‎های 1305ق، و 1385ش، است. نسخه‌های خطی فراوانی از این تذکره در کتابخانه‌های دنیا موجود است و به بعضی زبان‎ها هم ترجمه شده است‏.

دولت‎شاه اطلاعات مورد نیاز را از دیوان شاعران و کتاب‎های تاریخی گرد آورده و از شنیده‌های خود نیز سود جسته است. او تذکره خود را بر اساس تاریخ و دوره زندگی شعرا مرتب کرده و شرح حال 150 شاعر نامدار را از ظهور اسلام تا زمان زندگی خود آورده است. تذكرة الشعراء با دیباچه مؤلف آغاز می‎شود. پس از مقدمه‌ای در ذکر ده تن از شاعران عرب، شعرای پارسی‌گو به‌لحاظ تاریخی به هفت طبقه تقسیم می‎شوند که آخرین طبقه به شعرای هم‎دوره دولت‎شاه اختصاص دارد. در این ضمن به احوال پادشاهان حامی شعر و رویدادهای تاریخی نیز اشاره شده است. در خاتمه، شرح زندگی و مکارم هفت تن از بزرگان روزگار دولت‎شاه آمده و کتاب با «شطری از مقامات ابوالغازی سلطان حسین بهادر» به پایان رسیده است‏.

تذكرة الشعراء به جهت در بر داشتن شرح حال بسیاری از شاعران متقدم و معاصر مؤلف اثری ارزنده است، اما در زندگی‎نامه شاعران در چند مورد مطالب دور از واقع نیز آمده که نشان‎دهنده ضعف پژوهش نویسنده است و در حقیقت از تنزل ادبی در این دوره و سطحی شدن تحقیق و تتبع ناشی می‎شود. به‌طور کلی دولت‎شاه در تنظیم و تألیف این تذکره، به خواندنی بودن آن توجه کرده و به جنبه تحقیقی آن چندان نپرداخته است‏.

او جز نقل احوال شاعران، به نقد شعر آنها نیز می‎پردازد و بنا بر سبک مورد پسند زمان خود، به طنطنه الفاظ و مضمون‎آفرینی و آرایه‌های لفظی توجه می‎کند و شعر را با این ملاک‎ها نقد و ارزیابی می‎کند. وی اشعاری را که فصیح و روان و پیراسته از تکلفات و صنایع باشند، تحسین نمی‎کند؛ چنان‎که ذکر تمامی قصیده «بوی جوی مولیان» رودکی را در تحمل تذکره نمی‎داند. دولت‎شاه، چون در دوره انحطاط ادبی به سر می‎برده، در معرفی چند تن از شعرا، از جمله حافظ، شاعری را دون مرتبه آنان دانسته و به فضایل دیگر آنان پرداخته و توجه نکرده است که تذکره او بر مدار شعر و شاعری است‏.

تذكرة الشعراء سمرقندی اولین کتابی نیست که بدین سبک نوشته شده، بلکه همان ‎گونه که مصحح نوشته پیش از آن آثار دیگری نیز تألیف شده است: «... به خیال خودش شخص اول بوده که حالات و مقامات شعرای ایران را نوشته؛ یعنی که بر کتاب‎های ابوطاهر خاتونی و عوفی که چند صد سال قبل از او از این قبیل تألیف‎ها ساخته بودند، مطلع نبود...»‏.

سمرقندی جهل و نادانی را سبب هلاکت و علم و حکمت و معرفت به پروردگار را موجب رسیدن به اعلی علیین مراتب انسانی دانسته است: «اعلی علیین مراتب انسانی، علم و حکمت است که: لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسَانَ فِي أَحْسَنِ تَقْوِيمٍ‎ ﴿التين‏: 4﴾، از آن عبارت است و اسفل سافلین آدمی جهل و حماقت است که: ثُمَّ رَدَدْنَاهُ أَسْفَلَ سَافِلِينَ‎ ﴿التين: 5﴾، به آن اشارت است؛ پس از فحوای این کلام کریم مقرر شد که از حضیض حقارت مهالک به اوج مراتب ملائک جز به اوصاف انسانی و معرفت یزدانی نتوان رسید:

‏.

تو ز آدم خلیفه‌ای به گه

قوت خویش را به فعل آور

وضعیت کتاب

تذكرة الشعراء پس از دو چاپ در بمبئی، توسط ادوارد براون در سال 1918م، تصحیح و در لیدن چاپ شد و از دیرباز تاکنون این چاپ مورد مراجعه محققان بوده است. فاطمه علاقه آخرین کسی است که تذكرة الشعراء را در سال 1385ش، با مقابله ده نسخه خطی و دو چاپ سنگی تصحیح کرد و تنها به ضبط اختلافات هفت نسخه‎بدل از آن ده نسخه خطی پرداخت. این تصحیح در حال حاضر، جدیدترین و منقح‎ترین چاپی است که در اختیار مخاطبان قرار دارد و با وجود اینکه گروهی از محققان مکرر بدان مراجعه می‎کنند، گروهی دیگر چاپ‎های قبلی، خصوصاً تصحیح ادوارد براون را اصح می‎دانند‏.

کتاب، فاقد فهرست مطالب است و تنها فهرست نام‎های اشخاص در انتهای آن ذکر شده است.

منابع مقاله

1. مقدمه و متن کتاب.
2. بیدکی، هادی، «بررسی انتقادی تصحیح تازه‎ی تذکرة الشعرای دولت‎شاه سمرقندی»، پایگاه مجلات تخصصی نور، گزارش میراث، فروردین – تیر 1394، شماره 68 و 69، صفحه 111 تا 114.
3. ادیب برومند، عبدالعلی، دانشنامه جهان اسلام، زیر نظر غلامعلی حداد عادل، تهران، بنیاد دائرةالمعارف اسلامی، چاپ اول، 1380.