أخبار قبائل الخزرج

أخبار قبائل الخزرج، اثر ابومحمد عبدالمؤمن دمیاطی (613- 705ق/ 1217- 1306م) کتابی است در ذکر انساب و تراجم قبایل منسوب به خزرج بن حارثه که با تحقیق عبدالعزیز بن عمر بن عمد بیتی به چاپ رسیده است.

‏أخبار قبائل الخزرج
پدیدآوران	دمیاطی، عبدالمؤمن بن خلف (نويسنده) بیتی، عبدالعزیز بن عمر (محقق)
ناشر	المملکة العربية السعودية. وزارة التعليم العالي. الجامعة الاسلامية
مکان نشر	عربستان - رياض
سال نشر	2008م , 1429ق
چاپ	1
موضوع	خزرج (قبيله)، صحابه - سرگذشت نامه، قبايل و نظام قبيله‌اي - عربستان - تاريخ، قبايل و نظام قبيله‌اي - مدينه - تاريخ
زبان	عربی
تعداد جلد	2
کد کنگره	‏‎‏/‎‏م‎‏4‎‏د‎‏8‎‏ 218 ‏DS‎‏

اهمیت کتاب

پیرامون اهمیت این اثر، می‌توان بدین نکته اشاره کرد: این کتاب، اولین کتابی است که به‌صورت اختصاصی، به اخبار، تراجم و انساب قبایل خزرج بن حارثه، برادر اوس بن حارثه پرداخته است.

ساختار

کتاب با مقدمه طولانی محقق آغاز و مطالب در سه باب، در دو جلد، ارائه گردیده است.

گزارش محتوا

در مقدمه، ابتدا به موضوع کتاب و نویسنده آن اشاره گردیده و سپس ضمن بیان اهمیت کتاب، به ترسیم کلی مباحث آن پرداخته شده و سپس مقدمه‌ای در بیان اهمیت علم نسب و جایگاه آن در نزد عرب مطرح گردیده و در پایان به مشکلات موجود در راه تحقیق و تصحیح کتاب، اشاره شده است.

اثر حاضر، دربردارنده انساب و تراجم مردان و زنانی از قبیله خزرج بن حارثه می‌باشد که یا از صحابه پیامبر(ص) و تابعین بوده و یا اینکه پس از تابعین، تا معاصرین مؤلف در قرن هفتم هجری زندگی می‌کردند. این کتاب، علاوه بر شرح‌حال، دربردارنده سیره و روایاتی است که این قبیله از پیامبر(ص) نقل نموده‌اند. نویسنده به مواضع این احادیث و اخبار در کتب مختلفی که به نقل این روایات پرداخته‌اند، اشاره نموده است.

اوس و خزرج، فرزندان حارثة بن ثعلبة بن عمرو بن عامر بن حارثة بن امرؤالقیس بن ثعلبة بن مازن بن ازد بن غوب بن نبت بن مالک بن زید بن کهلان بن سبأ بن یشجب بن یعرب بن قحطان می‌باشند. تمامی قبایل یمنی، به قطحان منتهی می‌شوند. این قبایل، در یمن سکونت داشتند اما به دلیل برخی مسائل، از هم متفرق شدند. دو قبیله اوس و خزرج، در حدود سال 207م، در مدینه ساکن شده و در صدر اسلام، به انصار معروف گردیدند.

باب اول، در ده فصل زیر، به بررسی زندگانی و سیره مؤلف، پرداخته شده است:

در فصل اول، به بحث پیرامون عصر و دورانی پرداخته شده است که دمیاطی، در آن می‌زیسته است. وی بیش از نود سال عمر کرده و در اوایل قرن هفتم تا ابتدای قرن هشتم هجری (613- 705ق) در دیار مصر، زندگی می‌کرده است. قرن هفتم هجری، شاهد تحولات اساسی در حیات سیاسی مصر بوده و دولت اسلامی آنذاک تحت سلطنت خلفای بنی‌عباس در بغداد، بر آن حکومت می‌کردند؛ اما پایه‌های این حکومت در آن دوران، تضعیف شده و حکام فقط به ظواهر دینی اکتفا کرده و همواره بین حکام محلی، جنگ و درگیری اتفاق می‌افتاد. پس‌ازآن نیز مصر و بیشتر بلاد شام، تحت سلطنت بازماندگان صلاح‌الدین ایوبی و جنگ‌های داخلی و کشمکش و نزاع قدرت، قرار داشت و دمیاطی حکومت برخی از سلاطین ممالیک از جمله سلطان ناصر محمد بن قلاوون را درک نموده است.

در فصل دوم، به معرفی نام و نسب، زمان ولادت، خانواده و خصوصیات اخلاقی مؤلف، پرداخته شده است. نام او، عبدالمؤمن بن خلف بن شرف بن خضر بن موسی تونی دمیاطی و کنیه‌اش، ابومحمد و ابواحمد و معروف‌ترین لقبش، شرف‌الدین بوده و در تونه، از قریه‌های تنیس از توابع دمیاط مصر به دنیا آمده است.

در فصل سوم، به توجه و عنایت خاص دمیاطی به علوم مختلف و تبحر وی در آنها، اشاره شده است. این علوم، عبارتند از قرائات، فقه و اصول، لغت عربی و علوم مربوط به آن، علوم حدیث و تاریخ و نسب.

در فصل چهارم، به سفرهایی که دمیاطی برای کسب علم و دانش و شنیدن روایت، به شهرها و نقاط مختلف انجام داده، پرداخته شده است. این شهرها به چهار بخش زیر، تقسیم شده است:

1. بلاد مصر شامل اسکندریه و قاهره؛
2. دیار مقدس حجاز شامل مکه و مدینه؛
3. بلاد شام که عبارتند از دمشق، معرة النعمان، حمات و حلب؛
4. عراق از جمله موصل، ماردین، حران، سنجار و بغداد.

فصل پنجم، به معرفی شیوخ و اساتید مؤلف، اختصاص یافته است. مصادر و منابع مختلف، در تعیین تعداد شیوخ دمیاطی دچار اختلاف شده‌اند، به‌گونه‌ای که برخی تعداد آنها را بیش از 1000 نفر، برخی 1030 نفر، برخی 1250 نفر، برخی 1270 نفر، برخی 1300 نفر و برخی نیز، این تعداد را تا 1331 نفر ذکر کرده‌اند که از جمله آنها، می‌توان از: احمد بن عمر بن ابراهیم انصاری مالکی (578- 656ق)، احمد بن مفرج بن علی دمشقی (555- 650ق)، سلیمان بن عبدالمجید بن حسن عجمی حلبی (606- 656ق)، طه بن ابراهیم بن ابی‌بکر اربلی (متوفی 676ق)، و عبدالله بن حسن بن محمد عمادی هکاری (547- 652ق) نام برد.

در فصل ششم، به معرفی شاگردان دمیاطی پرداخته شده است. بسیاری از شاگردان وی، از بزرگان ائمه، حفاظ مشهور و از اصحاب تصانیف بسیار و مهمی بوده‌اند که از جمله آنها، عبارتند از: فخرالدین احمد بن عبدالوهاب نویری (677- 733ق)، علم‌الدین قاسم بن یوسف تجیبی سبتی (670- 730ق) و تقی‌الدین محمد بن ابی‌بکر اخنائی سعدی (660- 750ق).

در فصل هفتم، از خلال تتبع اقوال علمای هم‌عصر و هم‌وطن دمیاطی و نیز کسانی که بعد از او بوده‌اند و بررسی القاب علمی که نشان‌دهنده علو، شأن و منزلت علمی دمیاطی می‌باشد، به جایگاه علمی و تلاش‌های وی در راه کسب علم و دانش، اشاره گردیده است. از جمله این علما و بزرگان، عبارتند از ذهبی، ابن کثیر دمشقی، عبدری، قاسم تجیبی، سبکی، اسنوی، ابن شاکر کتبی، ابن حجر، ابن جزری، ابن تغری بردی، مقریزی، سیوطی، ابن عماد، کتانی و سخاوی.

فصل هشتم، در دو قسمت زیر، به معرفی تألیفات دمیاطی، اختصاص یافته است. در این زمینه به 46 مورد به‌عنوان مؤلفات و 110 مورد به‌عنوان مرویات و مسموعات اشاره شده است.

در فصل نهم، به بحث از کرسی تدریس و مناصب وی پرداخته شده و در فصل دهم، به تاریخ و چگونگی وفات و محل دفن وی، اشاره شده است.

باب دوم، در سه فصل زیر، به متن کتاب، اختصاص یافته است:

در فصل نخست، نسخ خطی کتاب، توصیف گردیده و در آن، به موارد زیر، پرداخته شده است: عنوان و نسبت نسخ خطی به مؤلف، ابتدا و انتهای نسخه خطی کتاب، تعداد ورق‌ها و سطرهای کتاب، کاتب نُسخ و مکان و تاریخ نَسخ، کسانی که کتاب را استماع کرده‌اند، مدت ضبط و تکمیل نسخ.

در فصل دوم، به‌منظور بررسی روش دمیاطی در تألیف کتاب، ابتدا به بررسی روش وی در ترتیب ماده قبایل پرداخته شده و سپس روش وی در ترتیب ماده تراجم، در سه بخش تراجم مردان صحابی، زنان صحابی و تابعین و تابعین تابعین، مورد بررسی قرار گرفته است. خزرج به حارثه، دارای پنج پسر به نام عمرو، حارث، کعب، عوف و جشم بوده که هریک از قبایل خزرج، از بطون و فرزندان هریک از ایشان و به همین اسامی، می‌باشد و مؤلف تمامی قبایل منشعب از این پنج قبیله را معرفی کرده و به شرح‌حال اعلام آنها، پرداخته و در پایان، حلفاء و موالی هر قبیله را، ذکر نموده است. روش وی ترتیب مطالب، بر اساس نسب و سن می‌باشد، بدین‌صورت که ابتدا صحابیان قبیله خزرج، اعم از مردان و زنان را معرفی نموده و سپس، به تابعین و پس‌ازآن، به معرفی فرزندان و ذریه آنان پرداخته است. پیرامون ماده تراجم مذکور در کتاب نیز باید بدین نکته اشاره نمود که مجموع آنها، به 904 تن می‌رسد که 388 تن از ایشان، از مردان صحابی، 186 تن از زنان صحابی و 330 تن از تابعین و افراد پس از ایشان، تا زمان مؤلف در قرن هشتم هجری می‌باشند.

در فصل سوم، به معرفی منابع مورد استفاده دمیاطی در تألیف کتاب، در دو بخش منابع اولیه شامل آثار امام مالک، ابن کلبی، ابن سعد و بخاری و ثانویه شامل آثار اموی، امام شافعی، هیثم بن عدی، ابن هشام، ابن معین، علی مدینی پرداخته شده است و پس‌ازآن متن کتاب آمده است.

کتاب با قبیله بنی عمرو بن خزرج؛ و معرفی ابوطلحة زید بن سهل بن اسود بن حرام بن عمرو بن زیدمناة بن عدی بن عمرو بن مالک بن نجار آغاز شده است. او در زمان پیامبر(ص) به دلیل شرکت در غزوات نتوانست روزه بگیرد و پس‌ازاینکه پیامبر(ص) از دنیا رفت او تمام ایام به‌جز روزهای عید فطر و اظحی و نیز ایامی که در سفر یا مریض بود روزه‌دار بود... ابوطلحه در سال 34ق در مدینه درحالی‌که هفتادسال داشت از دنیا رفت و عثمان بر او نماز گزارد. اقوال دیگری درباره سال و محل وفات او گفته شده است.

نمونه‌های از نسخ خطی کتاب، به همراه شجره‌نامه انساب قبایل خزرج، به‌صورت ملحقات، در انتهای جلد دوم آمده است.

وضعیت کتاب

فهارس کتاب، شامل فهرست آیات؛ احادیث نبوی؛ تراجم عام، قبایل خزرج، بطون، حلفا و موالی خزرج، اسانید دمیاطی، مصادر و مراجع مورد استفاده محقق و موضوعات کتاب، در انتهای جلد دوم قرار گرفته و در پاورقی‌ها، علاوه بر ذکر منابع به توضیح برخی از مطالب متن، پرداخته شده است.

منابع مقاله

مقدمه و متن کتاب.