مرآة الزمان؛ الجزء الثانی عشر

مرآة الزمان؛ الجزء الثانی عشر اثر ابوالمظفر یوسف بن قزاوغلی سبط ابن جوزی (654- 1256ق)، کتاب تاریخ عمومی، از ابتدای خلقت تا پایان عمر نویسنده است که با تحقیق فهیمی سعد به چاپ رسیده است.

‏مرآة الزمان؛ الجزء الثانی عشر
پدیدآوران	ابن جوزی، یوسف بن قزاوغلی (نويسنده) فهمی سعد (محقق)
عنوان‌های دیگر	مرآة الزمان
ناشر	عالم الکتب
مکان نشر	لبنان - بيروت
سال نشر	2001م , 1422ق
چاپ	1
موضوع	اسلام - تاريخ - سالشمار - سرگذشت نامه، کشورهای اسلامی - تاریخ - سالشمار
زبان	عربی
تعداد جلد	1
کد کنگره	‏‎‏/‎‏الف‎‏2‎‏م‎‏4 35/627 ‏DS‎‏

نام‌های دیگر کتاب

نام کامل کتاب، «مرآة الزمان فی تاریخ الأعیان» می‌باشد.

اهمیت کتاب

کتاب حاضر، از مهم‌ترین منابع تاریخ اسلام، سیره نبوى، رجال و حدیث براى اهل سنت به شمار می‌رود، به‌طوری‌که بسیارى از مورخان متأخر مثل ابن کثیر، ذهبى و ابن حجر عسقلانى، بهره‌هاى فراوانى از آن برده و در ترجمه و شرح‌حال نویسنده کتاب به نیکى از وى یاد کرده‌اند و در توصیف کتابش گفته‌اند که در بیست مجلد بوده و از بهترین و زیباترین کتاب‌هاى تاریخى است به‌طوری‌که نسبت به کتاب «المنتظم» نیز برتر و بهتر است.

در وصف مرآة الزمان نظرات موافق و مخالفى ابراز شده است‌: بعضى آن را دارای داستان‌های بى‌پایه و گزافه، برخى دیگر آن را از بهترین کتب در نوع خویش دانسته‌اند و گروهى بر این نظر بوده‌اند که شمس‌الدین در این کتاب به تنظیم المنتظم جد خویش پرداخته و بعد اخباری به آن افزوده است‌، اما آنچه از مرآة الزمان در دست داریم این نظر را تأیید نمى‌کند. او نه‌تنها از المنتظم استفاده برده‌، بلکه به دیگر آثار جد خود نیز نظر داشته است‌، همچنین مآخذ متعدد دیگر را هم دیده و از آنها نقل کرده است. شمس‌الدین حتى گاه به نقد نوشته‌های جد خود پرداخته و مآخذ و منابع دیگر را در چندین مورد ارزیابى کرده است‌، مثلاً روایات ثعلبى‌، ابن عساکر، ابن عباس و ابن سیرین را مورد انتقاد قرار داده و آنها را تصحیح کرده است.

ساختار

کتاب با مقدمه محقق آغاز شده است. ظاهراً کتاب دارای بیست جلد بوده و اثر حاضر، جلد چهاردهم آن می‌باشد.

مطالب این جلد، دربردارنده تاریخ بین سال‌های 444 تا 452ق بوده که به‌صورت سال‌شمار، عرضه شده است.

گزارش محتوا

در مقدمه، ابتدا به تشریح اوضاع سیاسی خاورمیانه، قبل از به حکومت رسیدن ترکان سلجوقی و چگونگی حکومت فاطمیون در مصر و توجه آنها به شرق پرداخته شده و سپس، ضمن بررسی موقعیت امرای فاطمیون شامی ، به بحث پیرامون دولت کرد بنی مروان و سکونت آنها در موصل و حاکمیت آنها بر آن مکان و نحوه به حکومت رسیدن سلجوقیان، پرداخته شده و در پایان، شرح‌حال مختصری از مؤلف، ارائه گردیده است.

نویسنده در هر سال، ابتدا به حوادث مهم آن سال، مانند به قدرت رسیدن امرا، عزل و نصب‌ها، بیماری‌ها و بلایای اجتماعی و... اشاره نموده و سپس، به بیان وفیات اعلام هر سال، پرداخته است. در مورد اعلام نیز ابتدا به نام، کنیه و شهرت وی اشاره گردیده و سپس، ضمن ذکر خصایص و ویژگی‌هایی از وی، مانند زهد، عبادت، ورع، وثاقت، فهم بالا، حافظه و...، به‌صورت مختصر، به بیان وقایع مهم زندگی وی، از جمله مسافرت‌ها، چگونگی اسلام آوردن، نحوه مرگ، کیفیت تشیع جنازه و... پرداخته شده و در صورت نویسنده یا شاعر بودن او، نامی از اثر مهم وی و یا ابیاتی از اشعار او، ذکر گردیده است. از جمله اعیان مذکور در کتاب، می‌توان به حسین بن علی بن جعفر بن علکان بن محمد بن دلف، ابوالقاسم علی بن محسن بن علی بن محمد بن ابی‌الفهم تنوخی، ابوالعباس محمد بن قائم بالله ذخیره‌الدین، جعفر بن محمد بن عبدالواحد، علی بن احمد بن علی ابوالحسن مؤدب، ابوالعلاء معری، اسماعیل بن عبدالرحمن بن احمد ابوعثمان نیشابوری، حسین بن احمد بن قاسم، سعید بن ابی‌الفرج محمد بن جعفر، عدنان ابن شریف رضی موسوی و علی بن هندی اشاره نمود.

سبط ابن جوزى این کتاب را به‌حق «مرآة الزمان» نامیده و هر مطلبى را که از ابتداى تاریخ تا سال وفات خودش (سال 754 ق) به‌طور مستند در دست داشته، در آن منعکس کرده است. نویسنده کتاب از غالب منابع معتبر قبل از خودش به‌ویژه کتاب جدش «المنتظم» بهره برده است.

ایشان، علی‌رغم اینکه از حنابله حشویه بود، اما نسبت به شیعیان و ائمه بزرگوار شیعه(ع) دشمنى نداشت؛ بلکه کتابى درباره دوازده امام شیعه نوشته است که با نام «تذكرة الخواص» یا «تذكرة خواص الأمة بذكر خصائص الأمة» شهرت دارد. عده‌اى از مورخان متعصب اهل سنت مثل ذهبى که نوشتن مناقب و فضائل اهل‌بیت پیامبر(ص) را بر نمى‌تابد، سبط ابن جوزى را به دلیل نوشتن این کتاب متهم به تشیع کرده و پس از تمجید و توصیف فراوان درباره وى گفته است: اما (متأسفانه) در نهایت رافضى (یعنى شیعه) گشت. به‌هرحال کتاب «مرآة الزمان» حائز اهمیت بوده و موردتوجه و استفاده علماى اهل سنت و همچنین دانشمندان شیعه قرار گرفته است. یکى از مهم‌ترین مسائلى که در کتاب سبط ابن جوزى بر خلاف آثار متعصبان اهل سنت آمده واقعه غدیر است.

از میان مورخان متأخر فقط همین ذهبى است که مطالب سبط ابن جوزى در «مرآة الزمان» را نقل و رد کرده و البته براى نقد و ابطال مطالبش هیچ دلیل و مستندى ارائه نکرده و با تعابیرى مثل «سخنش گزاف و بیهوده است» درصدد مخالفت بر آمده است.

وضعیت کتاب

شیخ قطب‌الدین یونینى دو کتاب مربوط به کتاب «مرآة الزمان» نوشته که موردتوجه متأخرین واقع شده است یکى «مختصر مرآة الزمان» و دیگرى «ذیل مرآة الزمان».

ذیل‌های دیگری نیز بر این کتاب نوشته شده که حاجى خلیفه از آنها نام برده است. همچنین حاجى خلیفه از ترجمه ترکى این کتاب توسط محمد بن عبدالعزیز یونینى متخلص به وجودی یاد کرده است‌.

فهارس کتاب، در انتهای آن جای گرفته است که به ترتیب عبارتند از فهرست: آیات؛ اشعار؛ اعلام و اقوام؛ اماکن و جایگاه‌ها و محتویات کتاب.

در پاورقی‌ها، علاوه بر ذکر منابع و اشاره به اختلاف نسخ، به معرفی مختصر برخی از اعلام مذکور در متن و توضیح پیرامون برخی از مطالب متن، پرداخته شده است.

منابع مقاله

1. مقدمه و متن کتاب.
2. فكرت، محمدآصف، دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی، زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی، تهران، مرکز دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی، چاپ دوم، 1374ش.
3. بی‌نام، «معرفی کتاب مرآة الزمان»، برگرفته از پایگاه اطلاع‌رسانی «دفتر حضرت آیت‌الله‌العظمی مکارم شیرازی»، تاریخ انتشار 08/02/1397، به آدرس اینترنتی:

https://makarem.ir/main.aspx?typeinfo=44&lid=0&catid=54663&mid=409329