نظم اللئالي
نظم اللئالي، معروف به «سؤال و جواب» مشتمل بر پاسخ‌های علامه محمدباقر مجلسی (متوفی 1110ق) به سؤالات و مسائل شرعی است که توسط سید محمد بن احمد حسینی لاهیجانی گردآوری (قرن دوازدهم) شده است. تحقیق کتاب نیز به قلم سید مهدی رجایی (متولد 1336ش) انجام شده است.
| نظم اللئالي | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | مجلسی، محمدباقر (نويسنده)
حسینی لاهیجی، محمد بن احمد (گردآورنده) رجایی، مهدی (محقق و معلق) |
| عنوان‌های دیگر | معروف به سؤال و جواب |
| ناشر | دار الکتاب الإسلامی |
| مکان نشر | ايران - قم |
| سال نشر | 1411ق |
| زبان | فارسی |
| تعداد جلد | 1 |
| کد کنگره | |
ساختار
کتاب مشتمل بر مقدمه محقق، مقدمه مؤلف، 989 سؤال، یک فایده و خاتمه است.
گزارش محتوا
کتابی که در پیش رو دارید یکی از آثار بسیار نفیس و گران‌قدر علامه مجدد مذهب محمدباقر مجلسی است که گویای مقام علمی و اجتماعی ایشان می‌باشد، و نشانه‌ای است از مقام فقاهت و مرجعیت ایشان در دوران خویش[۱].
محقق اثر همچنین به چگونگی گردآوری اثر حاضر توسط سید محمد لاهیجانی اشاره کرده می‌نویسد: «علامه مجلسی گروه و لجنه‌ای تشکیل دادند به نام گروه استفتائات، و این گروه مأمور بودند که کلیه سؤالات دینی و مذهبی و اعتقادی و غیره را به عرض مبارک علامه مجلسی برسانند، و پس از دریافت جواب برای سائل ارسال کنند. سؤالات در محدوده ایران نبود بلکه از کلیه ممالک اسلامی بالخصوص از هند سؤالات دینی و مذهبی می‌شد. در رأس این گروه مرحوم محقق سید محمد لاهیجانی بود که خود یکی از علما و محققان زمان خویش بود، و در اواخر عمر استاد خویش علامه مجلسی مسافرت به تبریز نمود و در آن دیار سکونت گزید. وی علاقه خاصی به جمع‌آوری استفتائات و مسائل فتوایی استاد خویش بذل نمود. چنانچه حقیر در چندین کتابخانه ایران چند اثر نفیس از این مرد بزرگ را دیدم، که مسائل فتوایی استاد خویش را به رشته تحریر درآورده بود...» [۲].
آن‌گونه که لاریجانی نوشته تدوین و تکمیل این اثر در چند مرحله انجام شده است: «مرحوم محقق لاهیجانی زحمت‌های طاقت‌فرسایی در تدوین این اثر نفیس متحمل شده، در ابتدا در سنه 1103ق در زمان حیات استاد خویش اقدام به جمع‌آوری کلیه استفتائات نموده، و به‌صورت کتاب کامل درآورده و آن را موسوم به درر اللئالی نموده و به عرض مبارک استاد خویش رسانده و مورد تأیید ایشان قرار گرفته، و نسخ این کتاب در کتابخانه‌های عمومی و شخصی زیاد است. سپس مؤلف در سنه 1130ق در حدود بیست سال پس از وفات استاد خویش علامه مجلسی با جمع‌آوری استفتائات بیشتر در این مدت که حدود بیست‌وهفت سال از تدوین مرحله اول این کتاب می‌گذشت، اقدام به ترتیب و تنظیم دیگری نمود و با اضافه نمودن استفتائات جدید بر تدوین مرحله اول، کتاب حاضر را تدوین نمود و آن را نظم اللئالی موسوم ساخت. این تدوین از چندین لحاظ بر تدوین اول قابل توجه است، اضافه نمودن بعضی استفتائات که در تدوین اول نبوده، و اضافه نمودن چندین رساله استاد خویش در جای خود، و دیگر مشخص نمودن نوع سؤال و جواب که هرچه را به خط شریف دیده به علامت «بخطه» و اگر مهر شریف ملاحظه نموده به علامت «محل مهر» و اگر مضمونی در حضور تدوین‌کننده استماع نموده به علامت «سمع» مشخص نموده است»[۳].
محقق اثر در بخشی از مقدمه‌اش با عنوان «علامه مجلسی احیاگر فرهنگ اصیل اسلام» به برخی از آثار قلمی و خدمات علمی، فرهنگی و عمرانی علامه مجلسی اشاره کرده است. علامه مجلسی چون در زمان خاصی قرار گرفته بودند و از جهت عقل و درایت خاصی که داشتند توانستند سلاطین صفویه را به زیر سیطره خود درآورند، و از قدت مالی و سیطره آنها بر ممالک اسلامی به بهترین وجه در ترویج مکتب اهل‌بیت عصمت و طهارت(ع) استفاده نمایند[۴].
کشف جسد علامه مجلسی داستان جالبی دارد که سید مهدی رجایی از زبان ناظران جریان نقل کرده است[۵].
سید محمد لاهیجانی در مقدمه‌اش شیوه نگارش اثر را این‌گونه توضیح داده است:
- اگر سؤالاتی در زمان‌های مختلفی پرسیده شده و اختلاف آنها به‌اجمال و تفصیل و اندک تغییری بوده است، یکی از سؤالات ذکر و پاسخ‌های مختلف پس‌ازآن به تفکیک ارائه شده است.
- همانند سایر آثار در اصول و فروع، مسائل هر باب با عنوان کتب و فصول و ارکان و مباحث از یکدیگر تفکیک شده است.
- بعضی مسائل که به‌حسب ظاهر از جزئیات یک عنوان نبوده اما ارتباطی با آن داشته اگر ارتباطی به اصل کتاب داشته در منتهای آن به‌عنوان ختم، و اگر مرتبط با فصلی بوده در اواخر آن به‌عنوان تذنیب و تذییل ملحق شده است[۶].
متن اثر با کتاب علم در دو فصل آغاز شده است: فصل اول در طریقه استنباط و استدلال مشتمل بر نه سؤال و جواب و فصل دوم در آداب تحصیل علم و تقلید و حکم مجتهد متجزی حاوی پانزده سؤال و جواب است[۷].
در ادامه به مباحث اعتقادی پرداخته شده و در آغاز «کتاب توحید» مشتمل بر یک مقصد حاوی بحثی در صفات ذات و فعل الهی و نیز یک بخش الحاقی است که در آن رساله‌ای در تحقیق مسأله بدا و رساله دیگری در تحقیق مسأله جبر و تفویض ارائه شده است[۸]. سپس در ادامه در کتاب حجت، معاد، ایمان و کفر، ذکر و دعا و قرآن به تبیین اعتقادات پرداخته است[۹].
سؤالات و پاسخ‌های فقهی به ترتیبی که منابع فقهی لحاظ می‌کنند با کتاب طهارت آغاز و به کتاب قصاص و دیات ختم شده است.
در انتهای کتاب در ضمن یک فایده که خود مشتمل بر دو منهاج است به آثار علامه مجلسی اشاره شده است: در منهاج اول به ده کتاب و رساله عربی و در منهاج دوم به چهل‌ونه رساله و کتاب فارسی اشاره شده است[۱۰].
وضعیت کتاب
فهرست مطالب در انتهای کتاب ذکر شده است.
پانویس
منابع مقاله
مقدمه و متن کتاب.