السلوك لمعرفة دول الملوك

السلوك لمعرفة دول الملوك، از آثار مورخ مشهور مصری احمد بن علی مقریزی (766-845ق) است که با تصحیح و حواشی محمد مصطفی زیادة و سعید عبدالفتاح عاشور منتشر شده است.

‏السلوك لمعرفة دول الملوك
پدیدآوران	مقریزی، احمد بن علی (نويسنده) زیاده، محمد مصطفی (محقق) عاشور، سعید عبدالفتاح (محقق)
ناشر	دار الکتب و الوثائق القومية. الإدارة المرکزية للمراکز العلمية. مرکز تحقيق التراث
مکان نشر	مصر - قاهره
سال نشر	2007م , 1427ق
چاپ	2
موضوع	مصر - تاريخ - 647 - 923ق، ممالیک، کشورهاي اسلامي - تاريخ - 656 - 924ق.
زبان	عربی
تعداد جلد	12
کد کنگره	‏‎‏/‎‏م‎‏7‎‏س‎‏8 96 ‏DT‎‏

ساختار

کتاب السلوک در چهار جزء و هر جزء در سه مجلد به چاپ رسیده که در مجموع 12 جلد می‌باشد.

کتاب بر اساس روش سال‌نگاری نوشته شده است؛ روشی که در میان مورخان نخستین اسلامی مانند طبری شایع بوده است. او تاریخ هر سال را جداگانه بیان کرده و هیچ‌گاه بین دو سال را پیوند نداده است، برخلاف مورخانی همچون ابن اثیر نویسنده کتاب الكامل في التاريخ که حوادث مرتبط به هم را، هرچند در سال‌های گوناگون رخ داده باشند، در یک‌جا ترکیب و تلفیق نموده است‏.

مقریزی هر سالی را در سطر جدیدی آغاز کرده است و با خطی درشت‌تر از متن عنوان زده است و در شروع عهد هر سلطان جدیدی نیز باز همین شیوه را پیاده کرده است‏.

گزارش محتوا

مؤلف، این کتاب را به تاریخ حکمرانان مصر پس از زوال فاطمیان، یعنی کردهای ایوبی و سلاطین ممالیک ترک و چرکس تا زمان خویش، اختصاص داده است‏.

دوران حیات مقریزی معاصر با سال‌های پایانی دولت ممالیک بحری (648-792ق) و آغاز حاکمیت ممالیک برجی و چرکسی (782-922ق) است که بر مصر و شام حکومت می‌کردند. این سلسله سنیان متعصبی بودند و سیاست سنی‌مآبانه ایوبیان را دنبال می‌کردند و این‌که سلسله ناتوانی از خلفای عباسی را در قاهره نگه داشته بودند، مبیّن همین سیاست است‏.

مقریزی را می‌توان در ردیف مورخان بزرگ مسلمانی همچون: یعقوبی، طبری، مسعودی، ابن مسکویه و ابن خلدون به‌شمار آورد که در نگارش تاریخ دارای روشی علمی بوده‌اند. او تاریخ را بخشی از عمر مورخ به‌شمار آورده که با نگارش آن برای آیندگان، نسبت به رویدادهای گذشته گواهی می-دهد و زندگی پیشینیان را برای آنها به تصویر می‌کشد. مورخ نامور مصر در هر یک از آثار خویش راه و روش مناسب آن را پیشه کرده و در مقدمه کتاب-هایش به آن‌ها اشاره کرده است. او با همین نگاه روشمند خود، تاریخ مصر پس از اسلام را به سه دوره تقسیم کرده و برای هر دوره کتابی نگاشته است‏.

عصر نخست، دوره‌ای است که مصر تابع خلافت بوده؛ هر چند در عصر حاکمیت آل طولون (254-292ق) و آل اخشید (328-358ق) تلاش‌هایی برای استقلال آن صورت گرفت است. مقریزی تاریخ این دوره را در کتاب عقد جواهر الأسفاط في أخبار مدينة الفسطاط به نگارش درآورده است.

عصر دوم، زمانی است که مصر دارای دولت مستقل شیعی است و در آن خلافت فاطمیان با دو خلافت سنی عباسیان در بغداد و امویان در اندلس، رقابت دارد. او برای این دوره کتاب اتعاظ الخنفاء... را نوشته است.

عصر سوم، دوره‌ای است که فاطمیان زوال یافته و مذهب شیعی نیز در مصر نفوذ خود را از دست داده است. در این دوره دولت ایوبیان بار دیگر پیروی مصر را از بغداد اعلام کردند. از پس آنها هم ممالیک روی کار آمدند که معاصر با حیات مقریزی می‌باشند. او برای این دوره از تاریخ مصر «کتاب السلوک لمعرفة دول الملوک» را به رشته تحریر درآورد‏.

مطالب کتاب‌هایی که جنبه تاریخ عمومی دارند و به مسائل سیاسی پرداخته‌اند، جز در موارد معدود، یکسان است. حوادث سیاسی و نظامی هر سال بر محور سلطان و حاکم زمان و ذیل نام او بررسی می‌شود و هر گزارشی که روایت شده به نوعی ارتباط با حکومت دارد. در همه این منابع، با اندک تفاوتی، نام سلطان مملوکی و خلیفه عباسی معاصر با او، حاکمان و والیان شهرهای تحت حاکمیت ممالیک و گاهی حتی نام حاکمان عراق و جزیره و روم و تبریز و خراسان و سمرقند و بخارا و هرات و مغرب و اندلس، امیران لشکر، قضات اربعه مصر و شام و مکه و مدینه، مدرسان مدارس مشهور مصر و شام، نام صاحبان مناصب و مقامات در مصر و شام از قبیل کاتب و حاجب و نائب و دوادار و خاصکی و جز اینها در آغاز هر سال آمده و تکرار شده است؛ اما برخی دیگر از منابع نام سلاطین و امرا و صاحبان مقامات را در سال آغازین سلطنت یک سلطان و یا در ابتدای کتاب ذکر کرده و در سال‌های بعد فقط تغییرات را متذکر می‌شوند‏.

وضعیت کتاب

سخاوی بر کتاب السلوک مقریزی ذیلی نوشته و آن را «التبر المسبوك في ذیل السلوك» نام نهاده است.

فهرست منابع عربی و انگلیسی کتاب به تفکیک در ابتدای جلد اول آمده است.

پاورقی‌های کتاب حاوی اختلاف نسخ، توضیح برخی عبارات و اعلام و ارجاعات ارزشمندی است.

در انتهای جلد دوازدهم کتاب، فهارس اعلام و دول و قبائل و فرق، اسامی اماکن، شهرها، خیابان‌ها، بازارها، مساجد و ... ذکر شده است.

منابع مقاله

1. مقدمه و متن کتاب.
2. غلامی دهقی، علی، «شناخت شخصیت و آثار تقی‌الدین مقریزی»، پایگاه مجلات تخصصی نور، تاریخ در آینه پژوهش، شماره 4، زمستان 1382، ص 100-125؛ به آدرس اینترنتی:

https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/92824

1. غفرانی، علی، «مروری بر منابع تاریخی دوره ممالیک»، پایگاه مجلات تخصصی نور، مقالات و بررسی‌ها، زمستان 1378، شماره 66، ص260-245؛ به آدرس اینترنتی:

http://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/82214