مقالات تاریخی

مقالات تاریخی اثر رسول جعفریان (متولد 1343ش)، مجموعه مقالاتی در حوزه تاریخ تفکر و اندیشه است که توسط ایشان نوشته، ترجمه یا گردآوری شده که برخی از آنها، برای اولین بار در همین مجموعه و برخی نیز پیش‌ازاین در مجلات گوناگون، به چاپ رسیده است.

‏مقالات تاریخی
پدیدآوران	جعفریان، رسول (نويسنده)
ناشر	دلیل ما
مکان نشر	ايران - قم
سال نشر	از 1 تا 19 در سال 1387ش - جلد 20 در سال 1390ش
چاپ	1
شابک	‎4 - 396 - 397 - 964 - 978
زبان	عربی
تعداد جلد	20 جلد در 11 مجلد
کد کنگره	‏DS 35 / 36 / ج7 م7 1387

ساختار

مقالات این مجموعه در 20 جلد سامان‌دهی شده که هر جلد، شامل چندین مقاله است.

گزارش محتوا

هرجلد از این مجموعه، با مقدمه‌ای از گردآورنده در تشریح موضوع مقالات همان جلد، آغاز شده است.

جلد اول، مشتمل بر چهارده مقاله تاریخی به شرح زیر است؛ ویژگی عمده این مقالات، اختصاص آنها به حوزه تاریخ تفکر و اندیشه است: مقاله نخست، با عنوان «نادرشاه و مسأله وحدت اسلامی»، به بیان تلاش‌های نادرشاه در ایجاد اتحاد اسلامی به سبک خود او اختصاص دارد. این مقاله پیش‌ازاین در کیهان اندیشه به چاپ رسیده است.

مقاله دوم، با عنوان «تقدیم‌نامه‌نویسی در دیباچه کتاب‌ها» درباره بررسی این امر است که از قدیم و تا حدودی جدید، رسم بر این بوده که کتاب را به بزرگی اهدا می‌کردند. بررسی چگونگی این سنت، به‌ویژه در فرهنگ شیعه، کاری است که در مقاله حاضر انجام شده است. این مقاله، پیش‌ازاین چاپ نشده است.

مقاله سوم با عنوان «ایران، عراق و هند در قرن سیزدهم هجری»، گزارشی است از کتاب «مرآة الأحوال» آقامحمدعلی کرمانشاهی که ضمن آن، وضعیت فرهنگی ایران، عراق و هند در قرن سیزدهم، در آن مرور شده است. این مقاله، پیش‌ازاین در مجله آینه پژوهش چاپ شده است.

مقاله چهارم با عنوان «کربلا از برداشت صوفیانه تا برداشت سیاسی»، برای «کنگره عاشورا و امام خمینی(ره)» که در سال 1374 در تهران برگزار شد، تهیه شده و در مجمع عمومی آن کنگره خوانده شده است.

مقاله پنجم با عنوان «حیات فرهنگی و سیاسی ایران در قرن دوازدهم هجری»، بحثی است درباره کتاب «تتميم أمل الآمل» در جهت استخراج معیارهای زندگی فرهنگی و سیاسی عالمان دین در این قرن پرماجرا. این مقاله پیش‌ازاین در مجله آینه پژوهش چاپ شده است.

مقاله ششم با عنوان «ملاحسین کاشفی و کتاب روضةالشهداء»، کنکاشی است در کتاب «روضةالشهداء» که اثری است مهم در ادبیات عاشورا. در این مقاله، منابع این کتاب و تأثیر آن در جامعه شیعه مورد بحث قرار گرفته است. این مقاله پیش‌ازاین در مجله آینه پژوهش، چاپ شده است.

مقاله هفتم با عنوان «ادبیات ضد مسیحی در دوره صفوی»، به بهانه نشر ترجمه انجیل میر محمدباقر خاتون‌آبادی، نگاشته شده است. این مقاله، مروری است بر نوشته‌های ضد مسیحی عالمان شیعه در این دوره. این مقاله، پیش‌ازاین در مقدمه انجیل و هم در مجله تاریخ و فرهنگ معاصر، چاپ شده است.

مقاله هشتم با عنوان «خانقاه‌سازی از قرن هفتم تا نهم هجری و نقش آن در کاهش تحرک اجتماعی مسلمانان»، برای نخستین کنگره فرهنگ و تمدن اسلامی که در سال 1373 در تهران برگزار شد، نوشته شده و در مجمع عمومی این کنگره، خوانده شده است و پس‌ازآن، در مجموعه مقالات آن کنگره، نشر گردید.

مقاله نهم با عنوان «تشیع امامی و زیدی در ایران»، مقاله‌ای است از استاد ویلفرد مادلونگ که از مجموعه مقالات ایشان ترجمه شده و پیش‌ازاین در مجله کیهان اندیشه، چاپ شده است.

مقاله دهم با عنوان «صائب تبریزی و مشروعیت سلطنت صفوی»، گشتی است در دیوان صائب برای یافتن اشعاری که وی در باب دولت صفوی و مشروعیت سلطنت سروده است. این مقاله پیش‌ازاین، در مجله کیهان اندیشه چاپ شده است.

مقاله یازدهم با عنوان «ابان بن عثمان احمر و سیره‌نویسی»، تلاشی برای نشان دادن اهمیت کتاب مفقود ابان در سیره رسول خدا(ص) و بازسازی آن. این مقاله، پیش‌ازاین در مجله آینه پژوهش چاپ شده است.

مقاله دوازدهم با عنوان «شعوبیگری و ضد شعوبیگری در ادبیات اسلامی» در معرفی آثاری است که در ادبیات کهن و نو اسلامی درباره این موضوع نگاشته شده است. این مقاله پیش‌ازاین در مجله آینه پژوهش چاپ شده است.

مقاله سیزدهم با عنوان «ادبیات دعا در شیعه» در بیان تاریخ آثاری است که ادبیات در شیعه درباره دعا نوشته شده است. این مقاله پیش‌ازاین در مجله نامه مفید چاپ شده و در اصل مقدمه‌ای است بر کتاب در دست نشر «نزهة الزاهد و نهزة العابد» است.

مقاله چهاردهم با عنوان «گزارش آتش‌سوزی مسجد نبوی» مربوط به آتش‌سوزی سال 886 در مسجدالنبی(ص) است. این مقاله، پیش‌ازاین در مجله میقات حج چاپ شده است.

جلد دوم، دومین مجموعه مقالات تاریخی است که مانند جلد نخست، مشتمل بر چهارده مقاله می‌باشد که به‌اجمال، اشاره‌ای به مقالات این مجموعه می‌کنیم:

مقاله نخست، شرح‌حال فضل بن روزبهان خنجی است که به‌عنوان مقدمه کتاب «وسيلة الخادم إلی المخدوم» وی نوشته شده و در همانجا چاپ شده است.

دومین مقاله، شرح‌حال علی‌قلی جدیدالاسلام، کشیش مسلمان شده عصر صفوی و گزارش کتاب نقد تورات اوست که در مقدمه همان کتاب، چاپ شده است.

مقاله سوم، تحت عنوان «منازعات حنفیان و شافعیان»، ترجمه مقاله‌ای است از استاد ویلفرد مادلونگ که پیش‌ازاین در مجله میراث جاویدان چاپ شده است.

مقاله چهارم با عنوان «تشیع و تاریخ‌نگاری»، شرحی است از سیر تاریخ‌نگاری در شیعه که در مجله آینه پژوهش چاپ شده است.

«شیعه و چهار اثر در تاریخ محلی» عنوان پنجمین مقاله بوده که مشتمل بر گزارش و بازیافته‌های چهار اثر جغرافیایی در شیعه است که پیش‌ازاین در مجله آینه پژوهش چاپ شده است.

مقاله ششم با عنوان «نوروز در فرهنگ شیعه»، شرحی است از چگونگی دیدگاه عالمان شیعه به روز نوروز که در مجله نامه مفید، با چاپ رسیده است.

مقاله هفتم، با عنوان «اهل حدیث و کتاب صریح السنة طبری»، گزارشی است از مرام اهل حدیث و جایگاه کتاب «صریح السنة طبری» در این مرام که پیش‌ازاین بخشی در کیهان فرهنگی چاپ شده است.

مقاله هشتم با عنوان «جایگاه موفقیات در تاریخ اسلام»، گزارش کتاب «اخبار الموفقيات» زبیر بن بکار است که در مجله آینه پژوهش، چاپ شده است.

«سوگواری محرم در سفرنامه‌های خارجی» عنوان مقاله نهم بوده که پیش‌ازاین در مجله نور علم، به چاپ رسیده است.

مقاله دهم تحت عنوان «خاله رمله در دولت نبوی»، گزارشی است از اطلاعاتی که درباره خانه این زن، از دوران رسول خدا(ص) برجای مانده که پیش‌ازاین در مجله پیام زن، چاپ شده است.

«پیشینه تشیع در کاشان» عنوان دوازدهمین مقاله بوده که در مجله کیهان اندیشه به چاپ رسیده و مقاله سیزدهم با عنوان «یک کتاب دعا، یک خاندان شیعی»، مقدمه‌ای است بر کتاب «ذخيرة الآخرة» که اثری است که در زمینه دعای شیعی از قرن ششم بر جای مانده و به چاپ رسیده است.

«شریعتی و روحانیت» عنوان چهاردهمین مقاله بوده که متن سخنرانی است که در اردیبهشت 1376 در دانشگاه امیرکبیر ایراد و پس‌ازآن در چهار قسمت، در روزنامه ایران به چاپ رسیده است.

جلد سوم، همانند دو جلد پیشین، شامل چهارده مقاله به شرح زیر است:

نخستین مقاله، بحثی است درباره تحولات فکری و سیاسی جامعه اسلامی پس از رحلت پیامبر(ص). متن این مقاله، درس‌های ارائه شده در میان جمعی از دانشجویان منتخب دانشگاه‌ها در مشهد، در تابستان سال 1375 است.

دومین مقاله، با عنوان کتاب و کتابخانه در دوره صفوی، بحثی است درباره برخی از کتابخانه‌های عمومی و خصوصی آن دوره، با تأکید بر کتابخانه فاضل هندی. این مقاله پیش‌ازاین، در مجله آینه پژوهش، چاپ شده است.

سومین مقاله از استاد حمد جاسر درباره برخی از اماکن تاریخی مکه است که ترجمه شده و پیش‌ازاین در مجله میقات حج، چاپ شده است.

چهارمین مقاله، گفتاری است در احوال و آثار فاضل هندی، از عالمان برجسته قرن دوازدهم هجری. این مقاله پیش‌ازاین، ضمن یک کتاب که شامل همین گفتار و چند رساله بود، چاپ شده است. متن عربی آن نیز در مقدمه «كشف اللثام» آمده است.

پنجمین مقاله مروری است بر کتاب «تذکره نصرآبادی» از عارف‌مسلکان و شاعران قرن یازدهم اصفهان. در این مرور، برخی از آگاهی‌های کتاب درباره اصفهان فراهم آمده است.

ششمین مقاله در تاریخ تشیع در جرجان و استرآباد از قرن نخست تا دوره صفوی می‌باشد. این مقاله در کیهان اندیشه به چاپ رسیده است.

هفتمین مقاله در تاریخ تشیع در ورامین است که در کیهان اندیشه به چاپ رسیده است.

هشتمین مقاله با عنوان «تاریخ تشیع در اندلس» در اصل، مشتمل بر دو مقاله درباره این موضوع است که از عربی ترجمه شده و قبلاً ضمن کتابچه‌ای به چاپ رسیده است.

نهمین مقاله، متن چند بخش باقی‌مانده از کتاب «تاريخ الشيعة» ابن ابی‌طی است که اصل آن مفقود شده است. این مقاله پیش‌ازاین در مجله آینه پژوهش به چاپ رسیده است.

دهمین مقاله درباره آثاری است که مورخ برجسته، ابوالحسن مدائنی درباره زنان نوشته است. این مقاله در مجله پیام زن، چاپ شده است.

یازدهمین مقاله، بحثی است در باب سیاحت‌گری و سفرنامه‌نویسی که در ادامه، فهرستی از سفرنامه‌های فارسی و عربی در باب حج آمده است.

دوازدهمین مقاله، مهم‌ترین متن تاریخی جنبش تنباکو کتاب تاریخ دخانیه شیخ حسن کربلایی است. این مقاله اختصاص به بیان شرح‌حال وی و تاریخ‌نگاری او دارد. در ادامه، درباره رساله‌هایی که علمای دوره صفوی درباره توتون کشی نوشته‌اند، آمده است. این متن در مقدمه تاریخ دخانیه به تصحیح گردآورنده (رسول جعفریان)، چاپ شده است.

سیزدهمین مقاله درباره ساختار شهری مدینه منوره و محلات قبائل مختلف آن در دوران رسول خداست(ص). این مقاله، ترجمه متنی عربی است و قبلاً در مجله میقات حج، چاپ شده است.

چهاردهمین مقاله، تحت عنوان «سیاست اسلامی و رهبری متعهد»، درباره تلاش‌هایی است که در باب ارائه یک نظریه سیاسی در زمینه رهبری در یک‌صد سال اخیر صورت گرفته و بیشتر به آرای دکتر علی شریعتی پرداخته شده است. این مقاله در مجله حضور به چاپ رسیده است.

جلد چهارم نیز شامل چهارده مقاله به ترتیب زیر است:

نخستین مقاله، بحثی است درباره شیخ علی‌نقی کمره‌ای از شخصیت‌های دینی- سیاسی عصر میانی صفوی و شرح آرای وی در برخی از مسائل سیاسی و فرهنگی در این دوره. این مقاله پیش‌ازاین در مجله حکومت اسلام چاپ شده است.

دومین مقاله، شرحی است از وضعیت شیعه در مکه و مدینه و شامات در دوره ممالیک که ترجمه است و پیش‌ازاین در مجله میقات، به چاپ رسیده است.

سومین مقاله درباره تأثیر تشیع عراق بر ایران در چند مرحله است. این مقاله را مؤلف برای کنفرانس مطالعات ایرانی که در بهار سال 1377 در واشنگتن برگزار شد، آماده کرده و سپس در مجله کیهان اندیشه به چاپ رسیده است.

چهارمین مقاله، تحت عنوان «نسخه‌های مهاجر»، به شرح انتقال نسخه‌های خطی از آثار شیعه در اوایل دوره صفوی از عراق و سایر مناطق عربی به ایران، پرداخته است. این مقاله، برای سومین کنفرانس صفویه‌شناسی که در سال 1377 در ادینبره مرکز اسکاتلند برگزار شد، آماده شده و سپس در مجله آینه پژوهش، چاپ شده است.

پنجمین مقاله مروری است بر کتاب «إعلام الوری» و منابع آن. اهمیت این کتاب، جدای از اصل آن، در مآخذی است که از آنها بهره برده است. این مقاله، در مجله آینه پژوهش چاپ شده است.

ششمین مقاله درباره آگاهی‌های تاریخی و کتابشناسانه در آثار عمادالدین طبری است که در سال 701 زنده بوده است. این مقاله پیش‌ازاین، در مجله آینه پژوهش، چاپ شده است.

هفتمین مقاله، مروری است بر تاریخ‌هایی که درباره شهر مکه نوشته شده است. افزون بر آن، چند کتاب مرجع جدیدالطبع نیز به‌صورت توصیفی معرفی شده است. این مقاله نیز پیش‌ازاین در مجله آینه پژوهش، چاپ شده است.

هشتمین مقاله، گزارشی است اجمالی از بحث اربعین امام حسین(ع) که به‌صورت مختصر، آنچه را دراین‌باره گفته شده، آورده است.

سایر مقالات در مجلدات دیگر نیز بر همین اساس و در حوزه تاریخ تفکر و اندیشه نوشته شده است.

وضعیت کتاب

در هر جلد، فهرست مقالات در ابتدای کتاب آمده و در پاورقی‌ها، علاوه بر ذکر منابع، به توضیح برخی از مطالب متن پرداخته شده است. فهرست منابع هر مقاله نیز در انتهای همان مقاله آمده است.

منابع مقاله

مقدمات و متن کتاب.